2-1- پایه های نظری…………………………………………………………………………………………………………………..10

 

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………10

 

2-1-1- سرمایه اجتماعی : ظهور………………………………………………………………………………………………….11

 

2-1-2- تعریف سرمایه و انواع آن………………………………………………………………………………………………..11

 

2-1-3- مفایسه سرمایه اجتماعی با سرمایه فیزیکی و انسانی……………………………………………………………12

 

2-1-4- سرمایه اجتماعی: دیدگاه و تعاریف…………………………………………………………………………………..13

 

2-1-4-1- افه و فوش………………………………………………………………………………………………………………..13

 

2-1-4-2- ناهاپیت و گوشال……………………………………………………………………………………………………….14

 

2-1-5- مدل سرمایه اجتماعی ناهاپیت و گوشال …………………………………………………………………………..14

 

2-1-5-1- بعد ساختاری…………………………………………………………………………………………………………….14

 

2-1-5- 2-بعد شناختی……………………………………………………………………………………………………………….14

 

2-1-5-3- بعد رابطه ای……………………………………………………………………………………………………………..14

 

2-1-6- سطوح سرمایه اجتماعی…………………………………………………………………………………………………..15

 

2-1-6- 1- سطح اجتماعی………………………………………………………………………………………………………….15

 

2-1-7- اهمیت مطالعه سرمایه اجتماعی درسازمان………………………………………………………………………….15

 

2-1-8- سرمایه اجتماعی سازمانی چیست؟……………………………………………………………………………………16

 

2-1-9- مدل هایی برای سنجش سرمایه اجتماعی…………………………………………………………………………..17

 

2-1-9-1- مدل های کیفی سنجش سرمایه اجتماعی……………………………………………………………………….17

 

2-1-9-2- مدل کمی سنجش سرمایه اجتماعی………………………………………………………………………………20

 

2-2- مدیریت دانش……………………………………………………………………………………………………………………20

 

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………20

 

2-2-1- مدیریت دانش: ظهور………………………………………………………………………………………………………21

 

2-2-2-دانش: تعاریف و دسته بندی ها…………………………………………………………………………………………22

 

2-2-2-1- تعریف دانش……………………………………………………………………………………………………………..23

 

2-2- 2-2-دسته بندی دانش………………………………………………………………………………………………………..24

 

2-2-3- مدیریت دانش : تعاریف………………………………………………………………………………………………….25

 

2-2-4- چرخه مدیریت دانش……………………………………………………………………………………………………..26

 

2-2-5- مدل ها و نگرش های مدیریت دانش………………………………………………………………………………..28

 

2-2-5-1- مدل نوناکا و تاکه اوچی………………………………………………………………………………………………28

 

2-2-5- 2- مطالعات بهات………………………………………………………………………………………………………….30

 

2-3-بعد ساختاری سرمایه اجتماعی و چرخه مدیریت دانش……………………………………………………………32

 

2-4- بعد شناختی سرمایه اجتماعی و چرخه مدیریت دانش…………………………………………………………….34

 

2-5- بعد رابطه ای سرمایه اجتماعی و چرخه مدیریت دانش……………………………………………………………34

 

2-6- مدیریت دانش در سازمان های دولتی……………………………………………………………………………………35

 

2-7- سرمایه اجتماعی و مدیریت دانش…………………………………………………………………………………………37

 

2-8- مدیریت دانش و یادگیری سازمانی ………………………………………………………………………………………37

 

2-9- پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………..38

 

2-9-1- پیشینه تحقیقات خارجی………………………………………………………………………………………………….38

 

2-9-2- پیشینه تحقیقات داخلی……………………………………………………………………………………………………40

 

2-10- استنباط از مرور پژوهش های انجام شده……………………………………………………………………………..41

 

2-11- مدل مفهومی تحقیق………………………………………………………………………………………………………….42

 

 

 

فصل سوم : روش شناسی پژوهش

 

 

 

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………44

 

3-1- نوع و روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………….44

 

3-1- 2- نوع تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………44

 

3-1-2-1- نوع تحقیق از نظر هدف………………………………………………………………………………………………44

 

3-1- 2-2-نوع تحقیق از نظر جمع آوری آمارواطلاعات…………………………………………………………………45

 

3-2- جامعه و نمونه آماری………………………………………………………………………………………………………….46

 

3-3- روش ها و ابزارهای جمع آوری اطلاعات……………………………………………………………………………..47

 

3-3-1- ساختار پرسشنامه درون سازمانی………………………………………………………………………………………47

 

3-3-2- ساختارپرسشنامه برون سازمانی………………………………………………………………………………………..50

 

3-4- روایی و پایایی پژوهش……………………………………………………………………………………………………….50

 

3-4-1- پایایی……………………………………………………………………………………………………………………………50

 

3-4-2-روایی(اعتبار)…………………………………………………………………………………………………………………..51

 

3-4-2-1- تحلیل عاملی……………………………………………………………………………………………………………..52

 

 

 

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده ها

 

 

 

 

 

4-1-مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………55

 

4-2- توصیف اطلاعات……………………………………………………………………………………………………………….55

 

4-2-1- توصیف متغیرهای زمینه ای……………………………………………………………………………………………..55

 

4-2-1-1- جنسیت کارکنان…………………………………………………………………………………………………………55

 

4-2-1- 2-سن کارکنان……………………………………………………………………………………………………………….56

 

4-2-1- 3- سابقه خدمت کارکنان………………………………………………………………………………………………..56

 

4-2-1-4- وضعیت شغلی کارکنان……………………………………………………………………………………………….57

 

4-2-1-5- مدرک تحصیلی مشتریان……………………………………………………………………………………………..58

 

4-2-1-6- جنسیت مشتریان………………………………………………………………………………………………………..58

 

4-2- 1-7-سن مشتریان………………………………………………………………………………………………………………59

 

4-2- 2-توصیف متغیرهای مستقل………………………………………………………………………………………………..60

 

4-2- 2-1-بعد ساختاری سرمایه اجتماعی درون سازمانی………………………………………………………………..60

 

4-2-2-2- بعد شناختی سرمایه اجتماعی درون سازمانی………………………………………………………………….62

 

4-2-2-3- بعد رابطه ای سرمایه اجتماعی درون سازمانی………………………………………………………………..64

 

4-2-2- 4-بعد ساختاری سرمایه اجتماعی برون سازمانی………………………………………………………………..66

 

4-2-2- 5-بعد شناختی سرمایه اجتماعی برون سازمانی…………………………………………………………………..68

 

4-2-2- 6-بعد رابطه ای سرمایه اجتماعی برون سازمانی…………………………………………………………………70

 

4-2-3- توصیف متغیروابسته ………………………………………………………………………………………………………71

 

4-2-3-1- مدیریت دانش (کسب دانش)……………………………………………………………………………………….71

 

4-2-3-2- مدیریت دانش (ثبت دانش)…………………………………………………………………………………………73

 

4-2-3-3- مدیریت دانش (انتقال دانش)……………………………………………………………………………………….75

 

4-2-3-4- مدیریت دانش (خلق دانش)………………………………………………………………………………………..77

 

4-2-3-5- مدیریت دانش (کاربرد دانش)………………………………………………………………………………………79

 

4-3- اولویت بندی بعد های سرمایه اجتماعی درون و برون سازمانی و ابعاد مدیریت دانش با استفاده از آزمون رتبه ای فریدمن………………………………………………………………………………………………………………..81.

 

4-4- بخش تحلیل اطلاعات و یافته ها………………………………………………………………………………………….82

 

4-5- برآورد رگرسیون بین متغیرهای تحقیق …………………………………………………………………………………87

 

الف)بررسی روابط همزمان متغیرهای مستقل و متغیر وابسته …………………………………………………………….87

 

 

 

فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادها

 

 

 

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………95

 

5-1- خلاصه تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………96

 

5-2- نتایج بررسی فرضیات با استفاده از آزمون های آماری ……………………………………………………………98

 

5-3- نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………………….101

 

5-4- سازگاری یافته ها با تحقیقات پیشین…………………………………………………………………………………..103

 

5-5-پیشنهادهای مبتنی بر یافته های پژوهش………………………………………………………………………………..103

 

5-5-1- پیشنهاد های پژوهشی……………………………………………………………………………………………………104

 

5-5- 2-پیشنهادهای کاربردی ……………………………………………………………………………………………………104

 

5-5-3-پیشنهاد جهت تقویت بعد شناختی سرمایه اجتماعی درون سازمانی………………………………………105

 

5-5-4- پیشنهاد جهت تقویت بعد ساختاری سرمایه اجتماعی درون سازمانی…………………………………..106

 

5-5-5-پیشنهادهایی برای بهبود و توسعه مدیریت دانش در سازمان ……………………………………………….106

 

5-5-6-پیشنهادهایی برای تقویت سرمایه اجتماعی برون سازمانی و توسعه مدیریت دانش…………………107

 

5-6-پیشنهاد به محققان آینده……………………………………………………………………………………………………..107

 

5-7-محدودیت های پژوهش……………………………………………………………………………………………………..108

 

5-7-1-محدودیت های ذاتی پژوهش………………………………………………………………………………………….108

 

منابع و ماخذ……………………………………………………………………………………………………………………………..109

 

چکیده انگلیسی…………………………………………………………………………………………………………………………113

 

پیوست الف: پرسشنامه……………………………………………………………………………………………………………….114

 

 

 

 

 

فهرست جداول

 

 

 

جدول 2-1 : ویژگی های دانش ضمنی و صریح……………………………………………………………………………..25

 

جدول 2-2 : زیرچرخه های مدیریت دانش از دیدگاه صاحب نظران…………………………………………………28

 

جدول 3-1 : ساختارپرسشنامه درون سازمانی………………………………………………………………………………….49

 

جدول 3-2 : ضریب آلفای کرونباخ مقیاس های به کاررفته در پایان نامه……………………………………………51

 

جدول 4-1 : توزیع جنسیتی کارکنان……………………………………………………………………………………………..56

 

جدول 4-2 : توزیع سنی کارکنان ………………………………………………………………………………………………….56

 

جدول 4-3 : توزیع پاسخگویان برحسب سابقه خدمت کارکنان………………………………………………………..57

 

جدول 4-4 : توزیع سمت کارکنان…………………………………………………………………………………………………57

 

جدول 4-5 : توزیع تحصیلی مشتریان……………………………………………………………………………………………58

 

جدول 4-6 : توزیع جنسیتی مشتریان…………………………………………………………………………………………….59

 

جدول 4-7 : توزیع سنی مشتریان………………………………………………………………………………………………….59

 

جدول 4-8 : گویه های بعد ساختاری سرمایه اجتماعی درون سازمانی……………………………………………….60

 

جدول 4-9 : گویه های بعد شناختی سرمایه اجتماعی درون سازمانی…………………………………………………62

 

جدول 4-10 : گویه های بعد رابطه ای سرمایه اجتماعی درون سازمانی……………………………………………..64

 

جدول 4-11 : گویه های بعد ساختاری سرمایه اجتماعی برون سازمانی……………………………………………..67

 

جدول 4-12 : گویه های بعد شناختی سرمایه اجتماعی برون سازمانی……………………………………………….68

 

جدول 4-13 : گویه های بعد رابطه ای سرمایه اجتماعی برون سازمانی………………………………………………70

 

جدول 4-14: گویه های مدیریت دانش(کسب دانش)………………………………………………………………………71

 

جدول 4-15: گویه های مدیریت دانش(ثبت دانش)…………………………………………………………………………73

 

جدول 4-16 : گویه های مدیریت دانش(انتقال دانش)……………………………………………………………………..75

 

جدول 4-17 : گویه های مدیریت دانش(خلق دانش)………………………………………………………………………77

 

جدول 4-18: گویه های مدیریت دانش(کاربرد دانش)……………………………………………………………………..79

 

جدول 4-19 : اولویت بندی بعدهای سرمایه اجتماعی درون سازمانی و برون سازمانی…………………………81

 

جدول 4-20: اولویت بندی بعدهای مدیریت دانش…………………………………………………………………………82

 

جدول 4-21: توزیع مدیریت دانش کارکنان بر حسب جنسیت………………………………………………………….83

 

جدول 4-22 : ضرایب همبستگی مدیریت دانش و بعد ساختاری سرمایه اجتماعی درون سازمانی…………83

 

جدول 4-23 : ضرایب همبستگی مدیریت دانش و بعد شناختی سرمایه اجتماعی درون سازمانی…………..84

 

جدول 4-24: ضرایب همبستگی مدیریت دانش و بعد رابطه ای سرمایه اجتماعی درون سازمانی…………..85

 

جدول 4-25 : ضرایب همبستگی مدیریت دانش و بعد ساختاری سرمایه اجتماعی برون سازمانی………….85

 

جدول 4-26 : ضرایب همبستگی مدیریت دانش و بعد شناختی سرمایه اجتماعی برون سازمانی……………86

 

جدول 4-27 : ضرایب همبستگی مدیریت دانش و بعد رابطه ای سرمایه اجتماعی برون سازمانی…………..87

 

جدول 4-28 : خلاصه مدل رگرسیونی بین متغیرهای مستقل و وابسته……………………………………………….88

 

جدول 4-29 : تحلیل واریانس رگرسیونی بین متغیرهای مستقل و متغیروابسته……………………………………88

 

جدول 4-30 : ضرایب رگرسیونی متغیروابسته و متغیرهای مستقل…………………………………………………….89

 

 

 

 

 

فهرست شکل ها

 

 

 

شکل 2-1- انواع سرمایه-فلورا(2000)…………………………………………………………………………………………..12

 

شکل 2-2- ساختار سه نفری سرمایه……………………………………………………………………………………………..13

 

شکل 2-3- سطوح سرمایه اجتماعی………………………………………………………………………………………………15

 

شکل 2-4- نحوه ی ارتباط سرمایه اجتماعی در سطوح مختلف………………………………………………………..18

 

شکل 2-5- مدل SCAT……………………………………………………………………………………………………………19

 

شکل 2-6- راهبردهای مدیریت دانش از دیدگاه بهات…………………………………………………………………….30

 

شکل 2-7- نقش اعتماد در توزیع دانش…………………………………………………………………………………………32

 

شکل 2-8- مدل مفهومی(عملیاتی)پژوهش برای آزمون فرضیه های پژوهش………………………………………42

 

شکل 4-1- مدل تحلیل مسیر……………………………………………………………………………………………………….92

 

شکل 5-1- حلقه پژوهش های علوم رفتاری………………………………………………………………………………….95

 

 

 

 

 

فهرست نمودارها

 

 

 

نموار 4- 1- شاخص بعد ساختاری سرمایه اجتماعی درون سازمانی………………………………………………….62

 

نمودار 4- 2- شاخص بعد شناختی سرمایه اجتماعی درون سازمانی………………………………………………….64

 

نمودار 4- 3- شاخص بعد رابطه ای سرمایه اجتماعی درون سازمانی…………………………………………………66

 

نمودار 4- 4- شاخص بعد ساختاری سرمایه اجتماعی برون سازمانی…………………………………………………68

 

نمودار 4- 5- شاخص بعد شناختی سرمایه اجتماعی برون سازمانی…………………………………………………..69

 

نمودار 4- 6- شاخص بعد رابطه ای سرمایه اجتماعی برون سازمانی………………………………………………….71

 

نمودار 4- 7- شاخص مدیریت دانش(کسب دانش)…………………………………………………………………………73

 

نمودار 4- 8-  شاخص مدیریت دانش(ثبت دانش)………………………………………………………………………….75

 

نمودار 4- 9- شاخص مدیریت دانش(انتقال دانش)…………………………………………………………………………77

 

نمودار 4- 10- شاخص مدیریت دانش(خلق دانش)………………………………………………………………………..79

 

نمودار 4- 11- شاخص مدیریت دانش(کاربرد دانش)……………………………………………………………………..81

 

 

 

 

 

مقدمه

 

 

 

       با وقوع انقلاب تکنولوژی اطلاعات، جامعه اطلاعاتی، شبکه ای و نیز رشد و توسعه سریع تکنولوژی برتر، از دهه 1990، الگوی رشد اقتصاد جهانی تغییراساسی کرد. درنتیجه آن، دانش به عنوان مهمترین سرمایه، جایگزین سرمایه مالی و فیزیکی دراقتصادجهانی امروز شد. با وجود این، متاسفانه اکثرصنایع و سازمان ها درکشورهای مختلف دنیا درحال استفاده از روش های سنتی حسابداری مالی می باشند که قرنها پیش برای یک محیط کسب و کار یدی و دارایی های ملموس ایجاد شده بودند. درحالی که محیط کسب و کار مبتنی بر دانش، نیازمند رویکردی است که دارایی های جدید ناملموس سازمانی مثل دانش و شایستگی های نیروی انسانی، نوآوری، روابط با مشتری، فرهنگ سازمانی، سیستم ها، ساختارو ارتباطات سازمانی و غیره را دربرگیرد. ازطرف دیگر، یکی از قابلیت های مهم سازمانی که می تواند به سازمان ها درخلق و تسهیم دانش کمک بسیار کند وبرای آنها درمقایسه با سازمان های دیگر مزیت سازمانی پایدارایجادکند،  سرمایه اجتماعی است (Social Capital). پروساک و کوهن(2001) مطرح کردند که سرمایه اجتماعی شامل اعتماد، درک متقابل، رفتارها و ارزش های مشترکی است که اعضای شبکه های انسانی و گروه ها را به هم پیوند می دهد و امکان فعالیت های همکارانه را در یک سازمان ایجاد می کند.

 

 

 

1-1- بیان مساله

 

 

 

سرمایه و کاردیگر متمایزکننده و ایجادکننده مزیت رقابتی پایدار نیستند. دارایی های نا مشهود توجه سازمان ها و دولت ها را به خود جلب نموده اند. لازمه موفقیت یک اقتصاد و یک کشور، موفقیت بنگاه های آن کشور است. اقتصاددانش محوری الگوی خودرا ازرقابت مبتنی برصنعتی شدن وهزینه محور به تولید موثر و توزیع و انتقال دانش برای خلق ثروت تغییرداده است. ازاین رو توسعه ظرفیت نوآوری سازمان ها و جذب دانش جدید کلید توسعه اقتصاد دانش محوراست.

 

دراقتصادامروز به نظر می رسد منابع ناملموس نقش مهمی درارزش بازار سازمان ها دارند. در حالی که منابع ملموس دربازارآزاد خریدوفروش می شوند و می توانند توسط رقبا کپی برداری شوند، منابع ناملموس نمی توانند به راحتی توسط رقبا تکثیرشوند. درنتیجه فرض می شود منابع ناملموس،منبع اصلی مزیت رقابتی باشند. شرکت هایی که مزایای ارزشمند با قابلیت کپی برداری دشوار دارند ازعملکرد بهتری برخوردارند. داده های جمع آوری شده توسط بتر و همکاران (2008، ص 45) نشان می دهد 67درصدارزش بازار شرکت ها از دارایی های ناملموسی که درترازنامه ذکر نشده اند ناشی می شود. تفاوت زیاد میان ارزش دفتری و بازارشرکت ها حاکی از چیزی ناملموس در آنها می باشد. اما همچنان که ارزش دانش روز به روز بیشتر پذیرفته می شود، تعریف و اندازه گیری سرمایه فکری نیز هرچه بیشتر موردتوجه قرارمی گیرد. دردنیایی که همه چیز نامشخص و مبهم است، فقط دانش است که یک مزیت رقابتی محسوب  می شود وسازمان هایی موفق اند که به صورت مستمر دانش جدید خلق کرده وآن را به صورت گسترده در سازمان منتشر کنند وبه سرعت تجسم واقعی آن را در خدمات و محصولات جدید نشان دهند. یکی از اهداف مدیریت دانش، ایجادارزش درسازمان هاست. یکی از عمومی ترین راه های ایجاد ارزش ازسوی کارکنان دانشی، پشتیبانی برای تصمیم گیری کارآمد است.

 

ایجادارزش لزوما به معنای ایجادارزش اقتصادی نیست. سازمان های غیرانتفاعی، سازمان های دولتی و خیریه، به روش های غیراقتصادی ایجادارزش می کنند. آنها چیزی ایجاد می کنند که سرمایه اجتماعی نامیده می شود. لسر و کترل (Lesser & Ketrel) بیان می دارند، فعالیت های اجتماعی نقش برجسته ای دراقتصادمبتنی بر دانش دارد. آنها دسته ای از منابع هستند که باعث ایجاد شایستگی ها و توانایی های لازم می شود وظرفیت های خلق، تسهیم و مدیریت دانش را افزایش می دهند. فرهنگ به عنوان الگوی مشترک مفروضات بنیادی درنظر گرفته می شود که برای حل مسایل و مدیریت بر چالش ها ی انطباق با محیط خارجی ویکپارچگی داخلی مورداستفاده قرارگرفته، و اعضای جدید نیز با توجه به آن، روش صحیح مشاهده، احساس و تفکردرباره مسایل و چالش ها را می آموزند. یک جنبه فرهنگ سازمانی، فرهنگ دانش است. فرهنگ دانش مجموعه ای ازارزش ها و هنجارها درمحیط های سازمانی و بین سازمانی است که به مرور زمان توسعه یافته و بوسیله اعضا مورد پذیرش قرارگرفته وبرتولید، مالکیت و استفاده ازدانش تاثیرمی گذارد(یدالهی و همکاران، 1386) ( ماخذ : امینی، 1387).

 

درفرهنگ مناسب تسهیم دانش، باورها و تصورات، توسط اعضای سازمان به اشتراک گذاشته می شود. ارزش های سازمان، اصول و مقررات نانوشته و روش های اجرایی، منابع فرهنگب دانش را تشکیل می دهند. محتوای فرهنگ سازمان، به عنوان منبع دانش می تواند توسط افراد، دستورالعمل ها، روش کار و دستگاه های رایانه ای سازمان تقویت شود. بنابراین، یادگیری ورشدفردی وسازمانی باید یک ارزش تلقی شود. تمامی کارکنان سازمان در تمامی سطوح ودرهرموقعیتی،براین باورند که بایددانش و اطلاعات خودرا، جهت رشد و موفقیت سازمان با یکدیگر به اشتراک گذارند و این تفکردرسازمان تشویق و حمایت می شود. به کارکنان اجازه سعی و خطا، تجربه و یادگیری داده می شود. درچنین فرهنگ سازمانی، تفکراتلاف وقت تلقی نمی شود بلکه تشویق هم می گردد. فضای حاکم برسازمان به گونه ای است که تمام افراد، باشوروشوق تمام درپی یادگیری و انتقال آموخته هایشان به دیگران هستند. ارتباطات به مرزهای تیمی، بخشی و حتی سازمانی محدود نمی شود وجریان آزاداطلاعات، دانش و ایده ها برقراراست.

 

تمامی افراد سازمان براساس سهمی که دررشد دانش سازمان داشته اند موردارزیابی و تشویق قرار می گیرند. افراد به سادگی می توانند به خبرگان ومتخصصان دسترسی داشته باشند وازدانش آنها بهره مند شوند. ساختاروفضای کاری به گونه ای است که افراد می توانند بدون ایجاد مزاحمت برای دیگران و بدون محدودیت درفضای غیررسمی به بحث و گفتگوبپردازند.علی رغم مطالعات فراوان درخصوص یادگیری سازمانی، هنوزچگونگی توسعه اشکال مختلف دانش از طریق فرایند تعاولات و ارتباطات میان افراد روشن نیست. ما برای شرح این مساله از تئوری سرمایه اجتماعی استفاده می کنیم.

 

سرمایه اجتماعی عبارت است از تاثیراقتصادی حاصل از تسهیلاتی که شبکه های اعتماد ومولفه های فرهنگی دریک سیستم اجتماعی بوجود می آورند. دردیگرمعنی سرمایه اجتماعی اشاره به این دارد که ارتباطات باارزش هستند واین ارتباطات حول محور اعتماد می گردند. شبکه های اعتماد علاوه بر کاهش هزینه های مدیریتی و عملیاتی، موجب می شوند زمان وسرمایه بیشتری به فعالیتهای اصلی  اختصاص پیداکرده و علاوه برآن موجب انتقال دانش  اعضای گروه ها به یکدیگرشده وجریان مناسبی از یادگیری و دانش دربین آن ها فراهم می سازد. این امر می تواند درکاهش هزینه های مدیریتی و توسعه اجتماعی و سازمانی بسیارموثرباشد.

 

شبکه اعتمادعبارت از گروهی است که بر اساس اعتمادمتقابل به یکدیگر، ازاطلاعات، هنجارها و ارزش های یکسانی درتبادلات فیمابین خوداستفاده می کنند. ازاین رو اعتمادفیمابین نقش زیادی درتسهیل فرایندها وکاهش هزینه های مربوط به این گونه تبادلات دارد.شبکه اعتماد می تواند بین افراد یک گروه و یابین گروه ها و سازمان های مختلف بوجود آید. به نظر بکر سرمایه اجتماعی به منابع فراوانی که درمیان یا از طریق شبکه های فردی یا سازمانی قابل دسترسی هستند، اشاره دارد. این منابع شامل اطلاعات، نظریات، راهنمایی ها، فرصت های کسب و کار، سرمایه مالی، قدرت، حمایت احساسی، خیرخواهی، اعتمادوتعاون می شود(امینی، 1387).فرانسیس فوکویاما سرمایه اجتماعی را مجموعه ای از هنجارهای موجود درسیستم های اجتماعی می داند که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه گردیده وموجب پایین آمدن هزینه های تبادلات وارتباطات می گردد. او سرمایه اجتماعی را به عنوان یک پدیده جامعه شناختی موردتوجه قرارداده وبیان می دارد سرمایه اجتماعی با شعاع اعتماد رابطه تنگاتنگی دارد. هرچه قدر شعاع اعتماد دریک گروه اجتماعی گسترده تر باشد، سرمایه اجتماعی نیز زیادترخواهد بود وبه تبعیت از آن میزان همکاری واعتمادمتقابل اعضای گروه نیز افزایش خواهد یافت.

 

درنتیجه یافتن رابطه میان این دو منبع استراتژیک سازمانی یعنی سرمایه اجتماعی و مدیریت دانش بسیار حائز اهمیت است لذا در این تحقیق به بررسی ارتباط میان این دو دارایی ناملموس جهت بهبود عملکرد وخلق ارزش و توسعه پایدار خواهیم پرداخت.

 

پژوهش حاضر به دنبال شرح موضوع و پاسخ به این سوال است که :

 

آیا سرمایه اجتماعی برتوسعه مدیریت دانش دربانک کشاورزی استان آذربایجان شرقی تاثیرگذار است و بین این دو مقوله در این سازمان عمومی، رابطه معنا داری وجوددارد؟

 

 

 

1-2- اهمیت و ضرورت موضوع

 

 

 

انتقال دانش و اطلاعات درسطح کلان و خرد بین افراد و سازمان ها بستگی به افرادی دارد که این انتقال را تسهیل و تسریع می کنند. درنتیجه تمام عواملی که مشوق ارتباز بین فردی و یا مانع آن باشد برمبادلات اطلاعاتی افراد نیز تاثیرگذار خواهد بود، به همین دلیل اهمیت ارتباطات و تعاملات مبتنی براعتماد وهنجارها میا ن افراد درگسترش و کاربرد دانش مورد تاکیدقرارگرفته است.

 

این تحقیق با توجه به اهمیت مدیریت دانش درسازمان ها درپی دستیابی به شناخت بیشتر ازعوامل موثربراجرای مناسب این راهبرد است.درهمین راستا با توجه به تعاریف وابعاد مدیریت دانش و نیز سرمایه اجتماعی که در هردو برارتباطات  و تعاملات میان افراد تاکید می شود، تلاش شده است تا چگونگی ارتباط میان سرمایه اجتماعی و مدیریت دانش و نیز سرمایه اجتماعی با پنج فعالیت اصلی مدیریت دانش شامل کسب دانش، ثبت و ضبط دانش، انتقال دانش، خلق دانش و کاربرد دانش را جستجو کند ومیزان اثرپذیری مدیریت دانش از سرمایه اجتماعی در سازمان را موردآزمون قراردهد. با توجه به مزیت سازمانی پایدار که هردوموضوع برای سازمان ها ایجاد می کنند و اینکه غالب تحقیقات دراین زمینه درشرکت ها و سازمان های خصوصی و انتفاعی انجام و مورداستفاده قرارگرفته است، لذاضرورت انجام تحقیق درسازمان های دولتی و غیرانتفاعی دراین زمینه احساس می شد که تحقیق حاضربه بررسی این دو مقوله در بانک کشاورزی استان آذربایجان شرقی به عنوان یک سازمان دولتی که در عرصه تبادل پول و تنها بانک تخصصی در زمینه کشاورزی می باشد واخیرا نیز با مقوله هایی از قبیل  مشتری مداری، بانکداری الکترونیک، مدیریت ارتباط با مشتری CRM، کانون های ارزیابی، مشارکت همگانی، نظام پیشنهادات، گرایش به خرد جمعی، استفاده از دانش ضمنی و صریح کارکنان و مشتریان، می پردازد  لذا ضرورت و اهمیت این تحقیق وتاثیراین دو دارایی ناملموس و راهبردی درموفقیت سازمانی و کاهش عدم اطمینان ها و جلوگیری از روش های آزمون و خطا درمدیریت بانک، نمایان می گردد.

 

 

 

1-3- اهداف کلی تحقیق

 

 

 

هدف اصلی از انجام این تحقیق:

 

 

• شناسایی ارتباط بین سرمایه اجتماعی با مدیریت دانش در سازمان مورد مطالعه است

 

• شناسایی مولفه های سرمایه اجتماعی درون سازمانی و برون سازمانی و فعالیت های مدیریت دانش

 

• بررسی تاثیرسرمایه اجتماعی درون سازمانی و برون سازمانی بر فعالیت های مدیریت دانش شامل کسب دانش، ثبت دانش، خلق دانش، انتقال دانش و کاربرد دانش می باشد.

 

 

 

1-4-  فرضیه های اصلی تحقیق

 

 

 

 

• فرضیه اصلی اول: بین مدیریت دانش و سرمایه اجتماعی درون سازمانی در بانک کشاورزی استان آذربایجان شرقی رابطه معنی داری وجوددارد.

 

فرضیه های فرعی

 

 

• 1 – بین مدیریت دانش و بعدساختاری سرمایه اجتماعی درون سازمانی در بانک کشاورزی استان آذربایجان شرقی رابطه معنی داری وجوددارد.

 

1-2- بین مدیریت دانش و بعدشناختی سرمایه اجتماعی درون سازمانی در بانک کشاورزی استان آذربایجان شرقی رابطه معنی داری وجوددارد.

 

1-3- بین مدیریت دانش و بعدرابطه ای  سرمایه اجتماعی درون سازمانی در بانک کشاورزی استان آذربایجان شرقی رابطه معنی داری وجوددارد.

 

 

• فرضیه اصلی دوم : بین مدیریت دانش و سرمایه اجتماعی برون سازمانی دربانک کشاورزی استان آذربایجان شرقی رابطه معنی داری وجوددارد.

 

2- فرضیه های فرعی

 

     2-1 بین مدیریت دانش و بعدساختاری سرمایه اجتماعی برون سازمانی در بانک کشاورزی استان                                                                  آذربایجان شرقی رابطه معنی داری وجوددارد.

 

      2-2 بین مدیریت دانش و بعدشناختی سرمایه اجتماعی برون سازمانی در بانک کشاورزی استان آذربایجان شرقی رابطه معنی داری وجوددارد.

 

2-3 بین مدیریت دانش و بعدرابطه ای  سرمایه اجتماعی برون سازمانی در بانک کشاورزی استان آذربایجان شرقی رابطه معنی داری وجوددارد

 

 

 

1-5- روش تحقیق

 

 

 

 

2-1-3- مهم­ترین مکتب­های تصوف…………………………………………………………………………..13

 

2-1-3-1- مکتب بصره…………………………………………………………………………………………….13

 

2-1-3-1-1-مکتب بغداد………………………………………………………………………………………….13

 

2-1-3-1-2- مکتب خراسان……………………………………………………………………………………..14

 

2-1-2- تصوف عابدانه و عاشقانه……………………………………………………………………………….15

 

2-2- ملامتیه و ملامتیان……………………………………………………………………………………………..23

 

2-2-1- شکل­گیری ملامتیه………………………………………………………………………………………..23

 

2-2-2-بعضی از مهم­ترین اصول ملامتیان……………………………………………………………………26

 

2-2-3-انحراف ملامتیه……………………………………………………………………………………………..26

 

2-2-4-دو نمونه­ی مشهور از ملامتیان………………………………………………………………………..27

 

2-3-قلندریه………………………………………………………………………………………………………………28

 

2-3-1-واژه­ی قلندر…………………………………………………………………………………………………..29

 

2-3-1-1- ریشه­ی کلمه و اشتقاق آن…………………………………………………………………………..29

 

2-3-1-2- معنی واژه­ی قلندر……………………………………………………………………………………..30

 

2-3-2- رند و قلندر………………………………………………………………………………………………..36

 

2-3-3- آداب و سنت­های قلندریان…………………………………………………………………………..41

 

2-3-4- از مسجد به میخانه رفتن………………………………………………………………………………43

 

2-3-5- قلندریات…………………………………………………………………………………………………..44

 

 

• فصل سوم: مقدمه­ای بر مغ و ادبیات مغانه……………………………………………………..54

 

3-1-ریشه و اشتقاق مغ و مجوس…………………………………………………………………………….54

 

3-2-مغان چه کسانی بودند؟…………………………………………………………………………………….55

 

3-3-مغ در اصطلاح عرفانی……………………………………………………………………………………..58

 

 

• فصل چهارم: کلیاتی راجع به پیر………………………………………………………………….60

 

4-1-واژه­شناسی پیر…………………………………………………………………………………………………60

 

4-2-ریشه­ی واژه­ی پیر……………………………………………………………………………………………….61

 

4-3-پیر و ترکیبات آن………………………………………………………………………………………………..62

 

4-4-وظیفه­ی پیر………………………………………………………………………………………………………..62

 

4-5-شرایط پیر بودن………………………………………………………………………………………………..63

 

4-6-اهمیت پیر………………………………………………………………………………………………………..63

 

4-7- تشبیهات به کار رفته در باب پیر………………………………………………………………………..63

 

4-8- پیر ظاهری و باطنی………………………………………………………………………………………….64

 

4-9- پیر طریقت و پیر قلندری…………………………………………………………………………………..67

 

4-9-1- داستان شیخ صنعان………………………………………………………………………………………68

 

4-9-2- شیخ صنعان در غزلیات عطار…………………………………………………………………………70

 

4-9-3- شخصیت واقعی شیخ صنعان کیست؟……………………………………………………………..72

 

4-9-4-شیخ صنعان و منصور حلاج…………………………………………………………………………….73

 

4-10- مفاهیم اراده شده از پیر…………………………………………………………………………………….74

 

 

• فصل پنجم: مشرب حافظ……………………………………………………………………………76

   

  • بحث بر سر صوفی بودن حافظ………………………………………………………………………..76

 

5-2-  اوضاع تصوف در زمان حافظ…………………………………………………………………………..76

 

5-3-حافظ، ملامتیه و قلندریه…………………………………………………………………………………….80

 

5-3-1- آیا حافظ ملامتی بوده است؟…………………………………………………………………………80

 

5-3-2- حافظ و قلندر……………………………………………………………………………………………..95

 

 

• انتقاد اجتماعی و ریاستیزی……………………………………………………………………………….97

 

• سبک حافظ……………………………………………………………………………………………………100

 

• تأثر حافظ از پیشینیان………………………………………………………………………………………106

 

           5-6- 1- سنایی………………………………………………………………………………………….107

 

           5-6-2-عطار……………………………………………………………………………………………..109

 

           5-6-3-خواجو………………………………………………………………………………………….111

 

 

• فصل ششم: مسئله­ی پیر در دیوان حافظ…………………………………………………………116

   

  • نظر حافظ راجع به پیر……………………………………………………………………………………116

     

    • لزوم وجود پیر…………………………………………………………………………………………..116

     

    • لزوم اطاعت از پیر……………………………………………………………………………………..117

     

    • رویکرد حافظ نسبت به پیر…………………………………………………………………………117

       

      • احساس سرگشتگی………………………………………………………………………………117

       

      • تخطئه­ی پیران عصر……………………………………………………………………………..118

         

        • بحث بر سر پیر داشتن یا نداشتن حافظ……………………………………………….119
      
      
      
      
    
    
    
    
  
  
  
  

 

6-1-3-3-آفرینش پیر مغان……………………………………………………………………………………124

 

6-2-  مباحثی راجع به پیر مغان………………………………………………………………………………126

 

6-5-1- معانی قاموسی و عرفانی پیر مغان………………………………………………………………..127

 

6-5-2- اظهار نظرها راجع به پیر مغان…………………………………………………………………….130

 

6-5-3- ویژگی­ها و آموزه­های پیر حافظ………………………………………………………………….140

 

 

• فصل هفتم: چند مسئله­ی مهم راجع به پیر حافظ…………………………………………150

   

  • تأثر حافظ از داستان شیخ صنعان……………………………………………………………………..150

 

7-1-1-شیخ صنعان و پیر مغان………………………………………………………………………………..152

 

7-2- جام جم و آیینه­ی اسکندر……………………………………………………………………………….154

 

7-2-1- جام جم……………………………………………………………………………………………………155

 

 

• پیشینه­ی کاربرد جام جم در ادبیات فارسی………………………………………………..155

 

• جام اسکندر…………………………………………………………………………………………161

 

• ویژگی­های جام جم……………………………………………………………………………….162

 

• مقصود از جام جم در عرفان……………………………………………………………………166

 

• جام جم و آیینه……………………………………………………………………………………..167

 

 

• آیینه­ی اسکندر………………………………………………………………………………………….173

 

 

• شراب………………………………………………………………………………………………………….174

   

  • صحو و سکر……………………………………………………………………………………………..175

   

  • ویژگی­های شراب………………………………………………………………………………………180

 

7-3-2-1-  ویژگی­های شراب انگوری(زمینی)………………………………………………………….180

 

7-3-2-2-  ویژگی­های مشترک شراب انگوری و روحانی………………………………………….181

 

 

• ویژگی­های مختص شراب روحانی………………………………………………………….184

 

7-3-3- ترکیبات اضافی به کار رفته با شراب……………………………………………………………..187

 

7-3-4- برخی اصطلاحات مربوط به شراب……………………………………………………………….189

 

7-3-4-1-  باده­ی خام…………………………………………………………………………………………….189

 

7-3-4-2-  می مغانه……………………………………………………………………………………………….190

 

7-3-4-3- هوم……………………………………………………………………………………………………….191

 

7-3-4-4-پیر دهقان………………………………………………………………………………………………..196

 

7-3-4-5- شیخ جام………………………………………………………………………………………………..196

 

7-3-4-6-پیر گلرنگ……………………………………………………………………………………………….197

 

 

• محل به دست آوردن شراب…………………………………………………………………………199

 

7-3-5-1-خرابات و میخانه………………………………………………………………………………………201

 

 

• شخصیت­های مرتبط با شراب………………………………………………………………………204

• 

•  

 

• شراب در دیوان حافظ………………………………………………………………………………..206

 

     7-3-7-1-  باده­ی عرفانی…………………………………………………………………………………..207

 

      7-3-7-2- باده­ی انگوری (زمینی)……………………………………………………………………..208

 

      7-3-7-3- باده­ی ادبی………………………………………………………………………………………209

 

 

• شراب و عشق……………………………………………………………………………………………212

 

      7-3-8-1-وجوه اشتراک شراب و عشق………………………………………………………………219

 

       7-3-8-2-مکان عشق………………………………………………………………………………………221

 

       7-3-8-3-شراب، عشق و پیر مغان……………………………………………………………………222

 

 

• فصل هشتم: جدول­های مربوط به بسامد پیر و مشتقات آن در آثار چهار شاعر مذکور………………………………………………………………………………………………………………225

 

8-1- عطار……………………………………………………………………………………………………………..225

 

8-1-1- الهی نامه……………………………………………………………………………………………………225

 

8-1-2- دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………….227

 

8-1-3- اسرارنامه……………………………………………………………………………………………………229­

 

8-1-4- منطق­الطیر………………………………………………………………………………………………….230

 

8-1-5- مختارنامه­…………………………………………………………………………………………………..231

 

8-1-6- تذکره­الاولیاء………………………………………………………………………………………………231

 

8-1-7- مصیبت­نامه­………………………………………………………………………………………………..231

 

8-2- خواجو………………………………………………………………………………………………………….235

 

8-2-1- دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………….235

 

8-2-2- سایر آثار……………………………………………………………………………………………………236

 

8-3- حافظ…………………………………………………………………………………………………………….237

 

8-3-1- دیوان اشعار………………………………………………………………………………………………..237

 

8-4-سنایی……………………………………………………………………………………………………………..240

 

8-4-1-دیوان اشعار…………………………………………………………………………………………………240

 

8-4-2- حدیقه­الحقیقه………………………………………………………………………………………………241

 

8-4-3- سایر آثار…………………………………………………………………………………………………….242

 

8-5- پیر مغان در آثار شاعران هم­عصر یا پیش از حافظ………………………………………………..243

 

نتیجه­گیری……………………………………………………………………………………………………………….244

 

فهرست منابع………………………………………………………………………………………………….247

 

چکیده­ی انگلیسی……………………………………………………………………………………………269

 

 

 

 

 

فصل اول: مقدمه

 

1-1-مقدمه، هدف و روش تحقی
ق

 

 

 

2-1-1-مقدمه. 15

 

2-1-2- تعریف کنترلهای داخلی.. 16

 

2-1-3- انواع کنترلهای داخلی.. 20

 

2-1-4-  ابزارهای دستیابی به کنترلهای داخلی.. 21

 

2-1-4-2-  سیستم حسابداری.. 22

 

2-1-4- 3- روش های کنترلی.. 22

 

2-1-5- قابلیت‌های کنترل داخلی.. 23

 

2-1-6- مفهوم کنترل داخلی.. 23

 

2-1-6- 1- وضع سازمانی.. 24

 

2-1-6- 2- امور مالی.. 25

 

2-1-6- 3- کنترل دارائی.. 25

 

2-1-6- 4- حسابرسی داخلی.. 25

 

2-1-7- ضرورت ایجاد کنترل‌های داخلی.. 26

 

2-1-8- تفاوت کنترل‌های داخلی اداری با کنترل‌های داخلی حسابداری.. 27

 

2-1-8- 1- کنترل‌های داخلی اداری.. 28

 

2-1-8-2- کنترل داخلی حسابداری.. 28

 

2-1-9- استفاده از کنترل‌های داخلی در حسابرسی.. 29

 

2-1-10- محدودیت کنترل داخلی.. 29

 

2-1-11- اتکای حسابرسان بر کنترلهای داخلی.. 30

 

2-1-12- تقسیم بندی کنترل‌های داخلی مالی.. 31

 

2-1-12-1- کنترل پایه. 31

 

2-1-12-2- کنترل انضباطی.. 31

 

2-1-12-2-1- کنترل‌های سرپرستی.. 31

 

2-1-12-2-2-کنترل‌های حفاظتی.. 31

 

2-1-12-2-3- تقسیم وظایف… 32

 

2-1-13- اصول اساسی کنترل‌های داخلی.. 32

 

2-1-14- سیستم‌ کنترلهای داخلی.. 34

 

2-1-15- محدودیت‌های ذاتی کنترل داخلی.. 34

 

2-1-16- مطالعه و تشریح سیستم کنترل داخلی.. 35

 

12-1-16-1- چرخه فروش و وصول مطالبات.. 36

 

2-1-16-2- چرخه خرید. 36

 

2-1-16-3- چرخه تولید. 36

 

2-1-16-4- چرخه حقوق و دستمزد. 36

 

2-1-16-5- چرخه تأمین مالی.. 37

 

2-1-17- منابع اطلاعاتی مربوط به کنترل داخلی.. 37

 

2-1-18-ارزیابی کنترلهای داخلی.. 38

 

2-1-19-اهداف کنترلهاى داخلى در بخش دولتى.. 38

 

2-1-20 – اجزاء سامانه کنترل داخلى.. 40

 

2-1-21- ویژگیهای اجزاى کنترل داخلى در بخش دولتى.. 41

 

2-1-21-1- پیرامون کنترلى.. 41

 

2-1-21-2- فعالیتهاى کنترلى.. 41

 

2-1-21-3- سامانه ارتباطات و اطلاع رسانى.. 41

 

2-1-21-4- نظارت و انواع آن. 42

 

2-1-21-5- نظارت عملیاتى.. 42

 

2-1-22- نظارت مالى.. 43

 

2-1-23- کنترلهاى داخلى در سامانه رایانه ای.. 44

 

2-1-24-  آثار رایانه بر کنترلهاى داخلى.. 45

 

2-1-25-  اهداف کنترلهاى داخلى مالى در دستگاههاى اجرائى.. 45

 

2-1-26-کنترلهاى داخلى ادارى(عملیاتى) در دستگاههاى اجرائى.. 47

 

2-1-27-کنترل داخلی حقوق کارکنان. 48

 

2-2- بخش دوم:تخلفات مالی.. 52

 

2-2-1- علل و عوامل مفاسد اداری.. 52

 

2-2-2- تعاریف مفاهیم تخلفات اداری.. 53

 

2-2-2-1- مفهوم تخلف اداری: 53

 

2-2-2-2- مفهوم خطای اداری: 53

 

2-2-3- فساد اداری.. 53

 

2-2- 4- تعریف فساد اداری.. 53

 

2-2-4-1-  مفهوم فساد اداری: 54

 

2-2-5- علل بروز و انواع تخلفات اداری.. 54

 

2-2-5-1- علل تخلفات اداری.. 54

 

 

2-2-5-1-1- ریشه های فرهنگی واجتماعی.. 54

 

2-2-5-1-2-  ریشه های اقتصادی.. 55

 

2-2-5-1-3-  عوامل سیاسی.. 55

 

2-2-5-1-4- عوامل ادرای سازمانی.. 55

 

2-2-5-2- انواع تخلفات اداری.. 56

 

2-2-5-2-1-  تخلف مالی.. 56

 

2-2-5-2-2-  تخلفات اداری.. 56

 

2-2-5-3- تقسیم بندی انواع فساد اداری.. 56

 

2-2-5-3-1-  فساد تصادفی.. 56

 

2-2-5-4- تعریف فساد از نظر محققین. 59

 

2-2-5-5- ابعاد و زوایای مختلف تخلفات اداری و مالی.. 63

 

2-2-5-5- 1- تحلیل تاریخی فساد اداری – مالی.. 63

 

2-2-5-5- 2- پیامدهای فساد اداری – مالی.. 64

 

2-2-5-5- 3- لزوم آسیب شناسی پدیده فساد اداری – مالی با رویکرد پیشگیری.. 66

 

2-2-5-5- 4- اهمیت پیشگیری و مبارزه با فساد اداری – مالی در ایران. 67

 

2-3- بخش سوم: پیشینه تحقیق. 69

 

فصل سوم:  روش تحقیق. 77

 

3-1- نوع روش تحقیق. 78

 

3-2- جامعه آماری.. 78

 

3-3- حجم نمونه و روش نمونه گیری.. 78

 

3-4- روش گردآوری اطلاعات.. 80

 

3-5- ابزار گردآوری اطلاعات.. 80

 

3-5-1-  پرسشنامه کنترلهای داخلی.. 80

 

3-5-2-  پرسشنامه تخلفات مالی.. 81

 

پرسشنامه خودساخته  تخلفات مالی شامل 15 گویه می باشد که متغیر فوق را می سنجد . 81

 

3-6- روایى و اعتبار پرسشنامه کنترل داخلی.. 81

 

3-7- مقیاس های پرسشنامه. 81

 

جدول شماره( 3-1): مقیاس رتبه ای داده های مربوط به سوالات پرسشنامه کنترلهای داخلی.. 82

 

جدول شماره( 3-2): مقیاس رتبه ای داده های مربوط به سوالات پرسشنامه تخلفات مالی.. 82

 

3-8- روش تجزیه و تحلیل داده ها: 82

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها 83

 

4-1- مقدمه. 84

 

4-2- آمار توصیفی.. 85

 

4-2-1-  جنسیت.. 85

 

4-2-2- میزان تحصیلات.. 86

 

4-2-3-  سن. 87

 

4-2-4- رشته تحصیلی.. 88

 

4-2-5- سابقه کاری.. 89

 

4-3- آمار استنباطی.. 91

 

4-3-1- فرضیه اصلی.. 91

 

4-3-2- فرضیات فرعی.. 92

 

4-3-2-1- فرضیه اول. 92

 

4-3-2-2- فرضیه دوم. 93

 

4-3-2-3- فرضیه سوم. 94

 

4-3-2-4- فرضیه چهارم. 95

 

4-3-2-5- فرضیه پنجم. 96

 

4-3-2-6- فرضیه ششم. 97

 

4-4- آزمون فریدمن برای رتبه بندی مولفه های کنترل داخلی.. 98

 

فصل پنجم: نتیجه گیری.. 100

 

5-1- نتیجه گیری.. 101

 

5-2- پیشنهادات.. 104

 

5-2-1- پیشنهادات کاربردی.. 104

 

5-2-2- پیشنهادات پژوهشی.. 104

 

5-3- محدودیت های پژوهش… 106

 

منابع فارسی.. 107

 

منابع انگلیسی.. 109

 

پیوست.. 111

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست جداول

 

عنوان                                                                                                         صفحه

 

 

 

جدول (2-1):مراحل انجام و ثبت خرید در بین افراد مختلف…. 32

 

جدول (2-2):کنترل حاکم برهر واحد اقتصادی.. 33

 

جدول شماره( 3-1): مقیاس رتبه ای داده های مربوط به سوالات پرسشنامه کنترلهای داخلی.. 82

 

جدول شماره( 3-2): مقیاس رتبه ای داده های مربوط به سوالات پرسشنامه تخلفات مالی.. 82

 

جدول (4-1): توزیع فراوانی و درصد فراوانی آزمودنی ها با توجه به متغیر جنسیت… 85

 

جدول (4-2): توزیع فراوانی و درصد فراوانی آزمودنی ها بر حسب وضعیت تحصیلی.. 86

 

جدول (4-3): توزیع فراوانی و درصد فراوانی آزمودنی ها بر حسب متغیر سن.. 87

 

جدول (4-4): توزیع فراوانی و درصد فراوانی آزمودنی ها بر حسب رشته تحصیلی.. 88

 

جدول (4-5): توزیع فراوانی و درصد فراوانی آزمودنی ها بر حسب سابقه کار. 89

 

جدول (4-6) میانگین و انحراف معیار کنترلهای داخلی و تخلفات مالی.. 91

 

جدول (4-7) آزمون همبستگی پیرسون برای فرضیه اصلی تحقیق.. 91

 

جدول (4-8) میانگین و انحراف معیار آموزشهاى کارآمد و کاربردى براى کارکنان مالى دستگاههاى اجرایى و اجراى مطلوب کنترلهاى داخلى.. 92

 

جدول (4-9) آزمون همبستگی پیرسون برای فرضیه اول تحقیق.. 92

 

جدول (4-10) میانگین و انحراف معیار شفاف و روشن بودن مقررات مربوط به کنترلهای داخلی در دستگاههای اجرایی و میزان کاهش تخلفات مالی.. 93

 

جدول (4-11) آزمون همبستگی پیرسون برای فرضیه دوم تحقیق.. 93

 

جدول (4-12) میانگین و انحراف معیار وجود نیروى انسانى متخصص و کارآمد در دستگاهها برای اجراى مطلوب کنترلهاى داخلى و میزان کاهش تخلفات مالی.. 94

 

جدول (4-13) آزمون همبستگی پیرسون برای فرضیه سوم تحقیق.. 94

 

جدول (4-14) میانگین و انحراف معیار ایجاد بسترهاى لازم برای اجراى مطلوب کنترلهاى داخلى و  میزان کاهش تخلفات مالی.. 95

 

جدول (4-15) آزمون همبستگی پیرسون برای فرضیه (4) تحقیق.. 95

 

جدول (4-16) میانگین و انحراف معیار اجراى مطلوب کنترلهاى داخلى و انگیزه کارکنان. 96

 

جدول (4-17) آزمون همبستگی پیرسون برای فرضیه (5) تحقیق.. 96

 

جدول (4-18) میانگین و انحراف معیار اجرای بهینه، کنترل‌های داخلی و اطمینان‌بخشی مدیریت نسبت به عملکرد بهینه فعالیت‌ها 97

 

جدول (4-19) آزمون همبستگی پیرسون برای فرضیه (6) تحقیق.. 97

 

جدول (4-20): رتبه بندی مولفه های کنترل داخلی.. 98

 

 

 

فهرست نمودارها

 

عنوان                                                                                                         صفحه

 

 

 

نمودار( 1-1):رابطه بین متغیرهای تحقیق.. 12

 

نمودار (1-2):مدل و چهارچوب نظری پژوهش…. 13

 

نمودار (4-1): نمودار میله ای فراوانی و درصد فراوانی آزمودنی ها بر حسب جنسیت… 85

 

نمودار (4-2): نمودار میله ای فراوانی و درصد فراوانی آزمودنی ها بر حسب میزان تحصیلات… 86

 

نمودار (4-3): نمودار میله ای فراوانی و درصد فراوانی آزمودنی ها بر حسب متغیر سن.. 87

 

نمودار (4-4): نمودار میله ای فراوانی و درصد فراوانی آزمودنی ها بر حسب میزان تحصیلات… 88

 

نمودار (4-5): نمودار میله ای فراوانی و درصد فراوانی آزمودنی ها بر حسب سابقه کاری.. 90

 

 

 

 

 

1-1-مقدمه

 

در هر سازمان و موسسه ای نیاز مبرم به کنترل داخلی احساس می شود، بنا به وسعت سازمان کنترل داخلی نیز مفهوم پیدا میکند بدین معنی که هر چه سازمان بزرگتر باشد این نیاز را بیشتر احساس می کند. به طور خلاصه کنترل‌های داخلی شامل کلیه اقداماتی است که توسط مدیریت برای اطمینان از اجرای صحیح امور و مطابقت آن با مقررات و سیاست واحد تجاری صورت می‌گیرد. کنترل داخلی تنها به حسابداری و معاملات مالی محدود نشده بلکه تمام واحد تجاری و فعالیتهای آن را در بر می‌گیرد.

 

مدیران همواره در تلاشند که بهترین کنترلهای داخلی را در سازمان خود مستقر کنند؛ چون می‌دانند که در نبود سیستم کنترل داخلی اثربخش، تحقق رسالت اصلی سازمان و کمینه کردن رویدادهای غیرمنتظره بسیار مشکل خواهد بود. از طرفی وجود این کنترلهای داخلی باعث افزایش کارایی، کاهش ریسک از دست دادن داراییها و دستیابی به اطمینان معقول از اعتمادپذیری صورتهای مالی و رعایت قوانین و مقرارت خواهد شد (محمدی، 1387).

 

کنترل داخلی، یک رویداد نیست، بلکه مجموعه‌ای از عملیات و فعالیتها بر پایه ستانده است. کنترل داخلی باید به‌عنوان جزء لازم هر سامانه‌ای شناسایی شود که مدیریت برای تنظیم و راهنمایی آن فعالیتها به‌کار می‌گیرد، نه به‌عنوان یک سامانه جداگانه در درون یک دستگاه اجرایی( کوسو[1]،1992). با این مفهوم کنترل داخلی، کنترل مدیریت است که در درون یک واحد به‌عنوان بخشی از زیرساخت کنترل مدیریت به‌وجود می‌آید تا به مدیران در انجام کار یک واحد و دستیابی به هدفهای آن بر یک پایه و اساس مداوم کمک کند؛ لذا عاملی کلیدی در کمک برای دستیابی به هدف و کمینه کردن مشکلات اجرای مناسب کنترل داخلی است. کنترل داخلی جزء جدایی‌ناپذیر در اداره امور سازمان است که باعث فراهم شدن اطمینان منطقی در دستیابی سازمان به هدفهایش می‌شود (کرباسی یزدی، 1384). کنترلهای داخلی بخش مهمی از اداره یک سازمان است که شامل طرحها، شیوه‌ها و روشهای اجراشدنی برای دستیابی به وظیفه‌ها، هدفها و مقاصد و به‌عبارت دیگر پشتیبانی از مدیریت بر مبنای عملکرد است و نیز به‌عنوان اولین خط دفاعی در حفاظت از داراییها، پیشگیری، کشف خطاها و تقلب به‌کار می‌رود.

 

مسئولیت پیشگیری و کشف تقلب و اشتباه در بخش عمومی بر عهده مدیران است. مدیران با استقرار کنترل داخلی و به‌کارگیری پیوسته سیستمهای مناسب حسابداری، این مسئولیت را ایفا خواهند کرد(Lin et al، 2011). از آنجا ‌که عملیات سازمانهای بخش عمومی متفاوت از یکدیگر است، لذا استقرار کنترلهای داخلی یکسان برای کلیه سازمانها و دستگاههای بخش عمومی مقدور نیست. استقرار کنترلهای خاص در هر سیستم به عواملی چون اندازه، نوع عملیات و هدفهای سازمانی که سیستم برای آن طراحی شده است، بستگی دارد (محمدی، 1387).

 

از طرفی پیشرفت سریع در فناوری اطلاعات، ضرورت بهنگام‌سازی راهنماییهای کنترل داخلی در رابطه با سامانه‌های نوین رایانه‌ای را ایجاد می‌کند؛ لذا مدیران نیز برای اطمینان از این که فعالیتها در کنترل بوده و اثربخش هستند، باید در صورت لزوم بِروز شوند (کرباسی یزدی، 1384).

 

مطالعات انجام شده نشان می داد که تحقیقات متعددی توسط محققین در خصوص تبیین عوامل موثر بر تخلفات مالیدر سازمانهای دولتی و ارائه نظریات مختلف صورت گرفته است. ولی بسیاری از آن ها از ابعاد جامعه شناختی، روانشناختی، حقوقی، سیاسی و اقتصاد جامعه به تبیین موضوع پرداخته و بررسی های انجام شده در خصوص عوامل درون سازمانی از جمله کنترلهای داخلی موثر بر فساد اداری – مالی در مقایسه با آن ها محدود بود. به همین جهت به لحاظ کاربردی بودن پژوهش، جهت بسط و توسعه مطالعات مربوط به عوامل درون سازمانی موث(کنترلهای داخلی) بر تخلفات اداری – مالی و تولید روش های جدید یا بهبود آن ها، باید بسیاری از این مطالعات راجمع آوری نموده و با دسته بندی آن ها و استفاده از فنون آماری، نسبت به تبیین یک الگوی فراگیر در درون سازمان که مشتمل بر عوامل سازمانی و مدیریتی متعددی می شد، اقدام کند. در این راستا برای تشریح بیشتر مساله، در این فصل ابتدا به معرفی ابعاد تخلفات مالی در سازمان آموزش و پرورش پرداخته و با بیان رویکردها و نظریات متعدد و اختلاف نظر موجود در بین اندیشمندان که از نوع نگاه آن ها نسبت به تخلفات مالی در ادارات دولتی نشات گرفته است، مصادیق و پیامدهای متعدد فساد مورد بررسی قرار گرفته و از آثار و تبعات آن به عنوان دغدغه اساسی برای انجام این پژوهش یاد شده است(محقق).

 

 

 

1-2- بیان مساله

 

بیشتر سازمانها جهت رسیدن به هدف خود با محدودیتهاى گو ناگونى مواجه اند. بر اساس تئورى محدودیتها، هر سازمان در فرآیند عملیاتى خودحداقل داراى یک محدودیت است که به نوعى در عملیات آن مانع ایجاد می کند. اگر سازمانها با هیچگونه محدودیتى مواجه نباشند می­توانند به میزان نامحدودى آنچه را که به خاطر آن تلاش  می کنند (برای مثال سود یا خدمت بهتر)به دست آورند. تئورى محدودیت به سامانه های تولیدى و خدماتى به عنوان زنجیره اى از فرآیندهاى مرتبط با یکدیگر همانند حلقه هاى به هم پیوسته می نگرد. این فرآیند زمانى تقویت خواهد شد که هر یک از اجزای زنجیره تقویت شود؛ به سخن دیگر اگر به سازمان به عنوان سامانه ای کلى نگاه شود.

 

قسمت هاى مختلف سازمان به عنوان زیر مجموعه هاى تشکیل دهنده سامانه کلى به شمار می روند، بر اساس این تفکر ضعیف ترین حلقه ها باید شناسایى شوندو کار بیشترى انجام گیرد(عبدی و بیات، 1388).

 

تئورى محدودیتها توسط گلدرات و فاکس(1992) مطرح شد. هدف از ارائه این تئورى استفاده از رو شهاى علمى در حل مسائل مدیریتى بود. طبق نظر آنها محدودیت به هر عاملى گفته می شود که سازمان را در رسیدن و یا دستیابى به اهداف خود باز می دارد.

 

در طول 15 سال گذشته، نهضتى براى به کارگیرى تئورى محدودی تها در سازمانهای خدماتى شروع شده است. اصول تئوری محدودیت و تفکر آن می تواند در ایجاد تحول در سازمانهاى خدماتى موثر واقع شود و براى برنامه ریزى استراتژیک سازمانها گامهاى موثرى برداشته شود.

 

برنامه ریزى خوب به مدیران کمک می کند تا به اهداف برسند، فرصتها را تشخیص دهند و تأثیرات منفى رویدادهاى اجتناب ناپذیر را به حداقل برسانند. موفقیت یک سازمان نتیجه برنامه ریزى دقیق و اجراى نکته سنجی آن است. عدم موفقیت در برنامه ریزى اغلب به دور شدن از اهداف و مشکلات مالى منجرمى­شود (باباجانی، 1382). اما یک برنامه ریزى زمانى مطلوب و مثمر ثمر خواهد بود که به نحو مطلوبى اجرا شود.

 

از اینرو طراحى و اجراى کنترل هاى داخلى جهت اطمینان از اجراى مطلوب برنامه ریزی ها توسط کارکنان، الزامى خواهد بود. اهمیت کنترلهاى داخلى به عنوان یکى از ابزارهاى بسیار مهم در فرآیند حسابدارى از ابتدا تا انتهاى کار براهل فن پوشیده نیست و این اهمیت زمانى دوچندان می شود که نحوه اجراى آن در دستگا ههاى اجرایى مورد بررسى قرار گیرد.

 

یکى از وظایف اصلی ذی حسابان و مدیران مالى دستگا ههاى اجرائى نظارت مالى است. این نظارت به ساز وکارهایى نیاز دارد تا اجراى صحیح و درست قوانین و مقررات مالى در دستگاه هاى اجرائى را تضمین کند و ازسوء استفاده، اختلاس و سایر موارد فساد مالى جلوگیرى نماید. اجراى مطلوب کنترلهاى داخلى علاوه بر تامین اهداف فوق می تواند مدیران ارشد و میانى را از مصرف کارآمد واثربخش منابع مالى دولت مطمئن سازد. بنابراین کنترلهاى داخلى با توجه به حجم وسیع اعتبارات و منابع دولتى و اهمیت نظارت بر مصرف آنان در سیستم مالى کشور نقش کلیدى دارد. با اجراى مطلوب کنترلهاى داخلى می توان حفظ و بقای فعالیتهاى هزینه اى و سرمایه اى را در بلند مدت تضمین کرد و از اعمال نظرها و سلیقه هاى شخصى مدیران اجرایى در این زمینه جلوگیرى نمود. یک سامانه کنترل داخلی به منظور دستیابی به اهداف خود، باید براساس محدودهای سازماندهی، خودکنترلی، استمرار، فراگیر بودن، استقلال، آگاهی دهنده» از اصول کیفی از قبیل سازماندهی شود. بنابراین کنترل داخلی فرآیند مستمری است که « هماهنگی،کیفیت کارمندان اعضای هیات مدیره، مدیران ارشد و کارمندان شاغل در کلیه سطوح در آن مشارکت دارند و هدف آن حصول اطمینان از دستیابی به اهداف تعیین شده است. یک سامانه کنترل داخلی موثر باید قبل از آنکه مشکلات منجر به زیان شده باشند قابلیت پیشگیری یا کشف مشکلات را داشته باشد یا حداقل بتواند میزان زیان را کاهش دهد(باباجانی، 1382).

 

 تخلفات مالی بخشی از مجموعه مسایلی است که سازمان ها در دوره عمرخود ناگزیر آن را تجربه می نمایند. این مجموعه مسایل به معضلاتی اشاره دارد که عمدتا ریشه های آن در خارج از سازمان قرار داشته ولی آثارشان، سازمان ها را متأثرمی سازد. شاید بهترین روش برای مهار شیوع تخلفات مالی، شناسایی عوامل بروز آن و در نظر گرفتن راهکارهای کنترلی- نظارتی است. اما چنین اقدامی می بایست توأم با هم اندیشی، جامع نگری و قاطعیت اجرایی انجام شود. به عبارت دیگر، توجه به یک عامل فسادآور و پرهیز از سایر عوامل بروز فساد، عملاً ره به جایی نخواهد برد، بلکه باید با پدیده تخلفات مالی که ماهیتی کثیر الوجه دارد، به صورت سیستمی برخورد نمود و تمامی عواملی که بر شیوع آن دامن می زنند را شناسایی کرده و بلافاصله درصدد رفع آنها برآمد(حسینی عراقی، 1383).

 

از طرفی، اهمیت و قداست بخش آموزش، موضوع بسیار مهمی است که بر ضرورت و لزوم تعجیل در انجام موارد فوق الذکر می افزاید زیرا بروز فساد توسط کارکنان اداری و احیاناً معلمان و مدیران مدارس سبب می شود که دانش آموزان از معلمان و کارکنان که همواره آنها را روبروی خود می بینند الگوی منفی گرفته و در مراتب بالاتر به بیراهه وگمراهی کشانده شده و جامعه را از داشتن جوانانی که می توانند آینده ساز و رهگشای تعالی جامعه باشند، محروم و بی نصیب سازد. در تمامی جوامع، نظام آموزش در زمره بزرگترین قسمت از بخش دولتی است که معمولاً حدود 20 تا 30 درصد از بودجه کل کشور را به خود اختصاص می دهد. این بخش با داشتن بالاترین سهم از منابع انسانی تحصیل کرده، حدود 20 تا 25 درصد از جمعیت جامعه را تحت پوشش دارد. علی رغم آرمان های متصور، در برخی از جوامع، بخش آموزش با مشکلاتی چون محدودیت های مالی؛ مدیریت ضعیف؛ کارایی کم؛ اتلاف منابع؛ کیفیت پا یین خدمات و مواردی از این قبیل دست و پنجه نرم می کند. این چالش ها سبب شده است که برخی از افراد، برای جبران مافات، دست به دامان فساد شده و ارزش های اخلاقی، اعتبار آموز ش و اهمیت تربیت فرزندان جامعه را به ورطه فراموشی بسپارند. در عین حال، آموزش و پرورش یک بخش خاص بوده و نقش محوری در پیشگیری از بروز و گسترش فساد دارد(فرهادی نژاد، پیمایشی طولی در زمینه علل فساد اداری و روش های کنترل آن،1390).

 

فساد مالی در نظام آموزش، یک پدیده جهانی بوده و معانی زیادی از آن در میان صاحب نظران وجود دارد که عمدتاً حول تخطی از قوانین آموزشی و هنجارهای علمی و اخلاقی می چرخد. برای مثال، سید و بروس فساد مالی در نظام آموزشی را هرگونه «انجام یا عدم انجام» غیرقانونی می دانند که مستلزم استفاده از قدرت آموزشی برای منفعت شخصی، گروهی یا سازمانی است. هالاک و پویسون فساد مالی در بخش آموزش را استفاده« عادت گونه » از اداره دولتی یا عمومی برای منفعت شخصی که تأثیر قابل توجهی را بر قا بلیت دسترسی و کیفیت خدمات آموزش و در نتیجه بر انصاف و برابری دارد،تعریف کرده اند. این تعریف دارای سه عنصر است:اولاً مبتنی بر تعریف معمول و عام فساد در بخش دولتی است؛ دوماً دامنه رفتارهای تحت موشکافی و بررسی را به رفتارهای مرتباً مشاهده شده (که مستقیماً از کژکارکردهای سیستم نشأت می گیرند) محدود می سازد. (در واقع، این تعریف به رفتارهای منبعث از نگرش شخصی درباره انجام رفتارها کاری ندارد)؛ سوماً میان آن رفتارها و اثرات آنها بر سیستم (مثلاً کاهش منابع موجود، کاهش کیفیت، و توزیع نابرابر) ارتباط ایجاد می کند.

 

در مواردی این سوال مطرح می گردد که آیا میان فساد مالی در بخش آموزش و فساد در سایر بخش ها تفاوت وجود دارد؟ لازمه پاسخ دادن به این سوال، بذل توجه به پیامدهای فساد مالی در بخش آموزش است(عظیمی، بررسی تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم عوامل مدیریتی و سازمانی بر فساد اداری  مالی،1380).

 

هالاک و پویسون در گزارش یونسکو می نویسند به سه دلیل، بخش آموزش در برابر فساد مالی آسیب پذیر است. اولاً این بخش، یک سا ختار جذاب برای حمایت و پشتیبانی از احساسات بومی و ملی است؛ دوماً، تصمیمات مأخوذه در این بخش تأثیر چشمگیری بر معیشت و زندگی افراد دارد؛ و بالاخره، معمولاً بودجه مضاعفی به این بخش تخصیص داده می شود» بنابراین، توجه اساسی به شناسایی عوامل پیدایش و گسترش و نیز راهکارهای مهار فساد مالی در بخش آموزش، ضرورتی اجتناب ناپذیر است زیرا فساد مالی در نظام آموزش سبب بی اعتمادی مردم شده؛ کیفیت آموزش را بدتر از گذشته نموده؛ افراد نالایقی را برای آینده پرورش داده و ارزشهای تحریف شده را به دانش آموزان و دانشجویان می آموزد. درباره عوامل موثر بر پیدایش و کنترل فساد اداری، دسته بندی های مختلفی صورت گرفته است. عمده عواملی که به شیوع و گسترش فساد در سازمان ها و نهادهای کشور دامن می زنند عبارتند از:سوء مدیریت؛ عدم شفافیت و پاسخگویی دولت در برابر عملکرد خود ؛ مورد تهدید قرار گرفتن مبارزه گران با فساد؛ احساس بی عدالتی در ادارات دولت؛ نگرش مردم نسبت به فساد؛ ناکارآمدی دولت؛ قوانین ضعیف و دست و پا گیر(بوروکراسی اداری)؛ شرایط تورمی و عدم ثبات اقتصادی(فرهادی نژاد، پیمایشی طولی در زمینه علل فساد اداری و روش های کنترل آن،1390).

 

در گزارش سازمان بازرسی کل کشور با عنوان کج روی های اداری و مالی در دستگاه های مشمول بازرسی، عوامل دلایل ذیل به عنوان علل اصلی بروز تخلفات به دست آمد:ضعف مدیریت به دلیل نبود دانش شغلی و تخصصی ؛ عدم احساس مسئولیت و سوء تدبیر؛ اعمال سلیقه و بر داشت شخصی از ضوابط توسط مدیران؛ عدم اعمال نظارت و کنترل مستمر و همه جانبه درون سازمانی و برون سازمانی و یا نبود نظام نظارت و کنترل اثربخش در گردش امور مالی؛ عدم تناسب قوانین و مقررات حاکم بر دستگا ه ها با شرایط اجتماعی؛ ضعف یا فقدان نظام آموزشی مؤثر و کارآمد؛ کم توجهی (یا بی توجهی) به انتصاب مدیران و کارکنان در مشاغل حساس؛ عدم تناسب تشکیلات با واقعیت ها و نیازهای موجود؛ کسب درآمد و منفعت شخصی؛ تفویض اختیار بیش از حد معمول و خلاف قانون به مدیران؛ عدم برخورد مؤثر مدیران و مسئولان با متخلف و ا غماض و چشم- پوشی بی مورد از تخلف و در نتیجه امکان تکرار آن ؛ عدم توازن و تعادل بین حقوق و دستمزد کارکنان و مدیران با نرخ تورم و بی انگیزگی کارکنان. با توجه به مطالب مورد اشاره این سوال را می توان مطرح نمود که آیا کنترل های داخلی به عنوان عامل اصلی جلوگیری از تخلفات مالی در سازمان آموزش و پروش نهادینه و اجرایی شده یا نه؟ 

 

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق

 

ضرورت وجود سیستم کنترل داخلی در آموزش و پرورش، امروزه به‌خوبی احساس می‌شود؛ زیرا سیستم کنترل داخلی اگر به‌درستی طراحی و اجرا شود، باعث دقت عمل و کارایی سیستمهای اطلاعاتی می‌شود و کیفیت گزارشگری آموزش و پرورش را بهبود می‌بخشد و مطابقت آن با قوانین موضوعه را سبب می‌شود. از این‌رو طراحی و اجرای مطلوب کنترلهای داخلی در بخش عمومی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. به‌همین دلیل، کارکنان آموزش و پرورش باید برای تامین اطمینان نسبی از دستیابی به هدفهای پیش‌بینی‌شده،حسن اجرای فعالیتها در کلیه زمینه‌ها،جلوگیری از هر گونه اختلاس، تقلب و استفاده نادرست از منابع و داراییها و تحقق مسئولیت پاسخگویی و حسابدهی نسبت به فعالیتهای انجام‌شده، به طراحی و اجرای سامانه کنترل داخلی مناسب بپردازند.

 

 

 

1-4- اهداف تحقیق

 

 

1-4-1- هدف اصلی

 

بررسی رابطه کنترل های داخلی با تخلفات مالی در آموزش و پرورش آذربایجان غربی

 

 

 

1-4-2- اهداف فرعی

 

رابطه بین آموز شهاى کارآمد و کاربردى براى کارکنان مالى آموزش و پرورش  و اجراى مطلوب کنترلهاى داخلى.

 

رابطه بین شفاف و روشن بودن مقررات مربوط به کنترلهای داخلی در دستگا ههای اجرایی و میزان کاهش تخلفات مالی در آموزش و پرورش.

 

رابطه بین وجود نیروى انسانى متخصص و کارآمد در دستگاهها برای اجراى مطلوب کنترلهاى داخلى و میزان کاهش تخلفات مالی در آموزش و پرورش.

 

رابطه بین ایجاد بسترهاى لازم را برای اجراى مطلوب کنترلهاى داخلى و  میزان کاهش تخلفات مالی در آموزش و پرورش.

 

رابطه بین اجراى مطلوب کنترلهاى داخلى و انگیز ه کارکنان سازمان آموزش و پرورش.

 

رابطه بین اجرای بهینه، کنترل‌های داخلی و اطمینان‌بخشی مدیریت نسبت به عملکرد بهینه فعالیت‌ها در آموزش و پرورش.

 

 

 

1-5- فرضیات

 

 

 

2-2-7) گروه بندی دانش بر مبنای فرآیندهای دانش… 30

 

2-2-8) سایر مدل های مدیریت دانش    48

 

2-2-9) عملکرد سازمانی.. 58

 

2-2-10) ادبیات مربوط به نوآوری   65

 

2-3) پیشینه تحقیق. 79

 

2-3-1) مطالعات داخلی.. 79

 

2-3-2) مطالعات خارجی.. 81

 

فصل سوم. 83

 

3-1) مقدمه. 84

 

3-2) روش تحقیق. 84

 

3-3) قلمرو تحقیق. 84

 

3-4) جامعه آماری تحقیق. 85

 

3-5) روش نمونه گیری و تعیین حجم نمونه. 85

 

3-6) فرآیند اجرایی تحقیق. 85

 

3-7) روش و ابزار جمع آوری اطلاعات.. 86

 

3-8) تعیین روایی و پایایی ابزار سنجش تحقیق. 87

 

3-9) روش تجزیه و تحلیل داده های آماری.. 88

 

3-10) جمع بندی و خلاصه فصل سوم. 89

 

فصل چهارم. 91

 

4-1) مقدمه. 92

 

4-2) تحلیل های توصیفی.. 92

 

4-2-1) سن.. 92

 

4-2-2) جنسیت.. 92

 

4-2-3) تحصیلات.. 93

 

4-3) تحلیل های تک متغیره 94

 

4-3-1) شاخص های توصیفی.. 94

 

4-3-2) آزمون میانگین.. 95

 

4-4) تحلیل های دو متغیره 96

 

4-4-1) همبستگی اسپیرمن.. 96

 

4-5) تحلیل های چند متغیره 98

 

4-5-1) آزمون کفایت نمونه برداری   99

 

4-5-2) ارزیابی مدل اندازه گیری   100

 

4-5-3) ارزیابی مدل ساختاری.. 105

 

4-6) خلاصه و جمع بندی فصل چهارم. 113

 

فصل پنجم. 115

 

5-1) مقدمه. 116

 

5-2) مروری بر چارچوب کلی تحقیق. 116

 

5-3) نتایج در راستای یافته های تحقیق. 117

 

5-4) پیشنهادات.. 122

 

5-4-1) پیشنهادهای کاربردی.. 122

 

5-4-2) پیشنهادهای برای تحقیقات آتی   123

 

5-5) محدودیت های تحقیق. 123

 

5-6) محدودیت های خارج از اختیار محقق. 124

 

5-7) خلاصه و جمع بندی فصل پنجم. 125

 

منابع و مآخذ. 126

 

پیوست.. 132

 

 

 

فهرست جداول

 

 

 

جدول(2-1)- نخستین تلاش ها در راستای مدیریت دانش… 15

 

جدول (2-2)-  عوامل کلیدی موفقیت سیستم مدیریت دانش… 24

 

جدول (2-3): معیارهای عملکرد و شاخص های قابل استفاده برای آن ها 63

 

جدول (2-4): نوآوری های بنیادی و تکاملی.. 72

 

جدول (3-1): تعداد سوالات پرسشنامه به تفکیک ابعاد مختلف… 88

 

جدول (3-2): آلفای کرونباخ متغیرها 89

 

جدول (4-1): توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب سن.. 93

 

جدول (4-2): توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب جنسیت.. 93

 

جدول (4-3): توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب میزان تحصیلات.. 93

 

جدول(4-4): شاخص های توصیفی متغیرهای تحقیق. 95

 

جدول (4-5): آزمون میانگین متغیرهای تحقیق 96

 

 

جدول (4-6): ضرایب همبستگی متغیرهای تحقیق. 98

 

جدول (4-7): نتایج آزمون کفایت نمونه برداری.. 100

 

جدول (4-8): روایی همگرایی متغیرهای تحقیق. 101

 

جدول (4-9): بارهای عاملی.. 102

 

جدول (4-10): آلفای کرونباخ. 104

 

جدول (4-11): شاخص های پایایی.. 104

 

جدول (4-12): ضرایب تعیین متغیرهای تحقیق. 106

 

جدول (4-13): اندازه اثر متغیرهای تحقیق. 106

 

جدول (4-14): نتایج حاصل از تحلیل مسیرهای مستقیم برای فرضیه های اصلی.. 107

 

جدول (4-15): نتایج حاصل از تحلیل مسیرهای مستقیم برای فرضیه های فرعی.. 108

 

 

 

 

 

فهرست اشکال و نمودارها

 

شکل (2-1)- ارتباط مدیریت دانش و نوع دانش… 28

 

شکل (2-2)-  مدل ساختاری مدیریت دانش… 32

 

شکل (2-3)- ایجاد چارچوبی برای دانش اصلی سازمان. 33

 

شکل (2-4)- ایجاد فرهنگ دانش… 35

 

شکل (2-5)- مدل چهار حلقه ای مدیریت دانش… 37

 

شکل (2-6)- چرخه پنج مرحله ای زندگی دانش… 38

 

شکل (2-7)- چرخه زندگی دانش… 40

 

شکل (2-8)- ابزارهای انتقال دانش بر حسب میزان اشتراک گذاری.. 41

 

شکل (2-9)- مدل تعامل دانش نهفته و صریح. 44

 

شکل (2-10)- مدل 7سی. 52

 

شکل (2-11)- مدل نوناکا و تاکوچی. 56

 

شکل (2-12)- عوامل کلیدی موفقیت سازمان. 76

 

شکل (3-1)- فرآیند اجرایی تحقیق. 86

 

شکل(4-1): نتایج حاصل از تحلیل مسیرهای مستقیم برای فرضیه های اصلی.. 107

 

شکل(4-2): نتایج حاصل از تحلیل مسیرهای مستقیم برای فرضیه های فرعی.. 109

 

 

 

 

 

1-1- مقدمه

 

اثربخشی اقدامات مدیریت دانش عامل مهمی برای کسب مزیت رقابتی است. همچنین، منبع اصلی مزیت رقابتی سازمانها از کارایی و کیفیت به نوآوری تغییر کرده است. تحقیقات زیادی درخصوص پاسخ به این سؤال اساسی که »چه چیز می­تواند نوآوری را بهبود ببخشد؟« صورت گرفته است(فریمن[1]،1997) . با اهمیت یافتن مدیریت دانش به عنوان موضوعی جدید، پژوهش­هایی پدیدار شدند تا میان مدیریت دانش با نوآوری ارتباط برقرار کنند (کارنیرو[2]،2000). تأثیرات برنامه­های مدیریت دانش روی نوآوری و عملکرد سازمان به ندرت در ادبیات موضوع مورد بررسی قرار گرفته اند(چویی و دیگران[3]،2008). مطالعات اندکی به طور تجربی رابطه ی میان دانش و عملکرد را مورد بررسی قرار داده اند (تی سنگ[4]،2008).بنابراین خلا مطالعاتی راجع به اینکه چگونه و تحت چه شرایطی اقدامات مدیریت دانش منجر به نتایج بهتر می­گردند، وجود دارد (لوپزـ نیکلاس و مرونو-سردان[5]،2011). در یک شرکت با فناوری بالا، نوآوری امری حیاتی است. در صنایع با فناوری پیشرفته، در جاییکه سرعت گامهای تغییر بالاست، شرکت تأکید بیشتری بر روی تلاش­های بخش تحقیق و توسعه خود در مورد محصولات، فرایندها و فناوری­ها دارد، تا بدین وسیله بر موانع فناورانه فایق آید و محصولات خود را از شرکتهای رقیب اش متمایز سازد (تورن هیل[6]،2006).

 

بنا به گزارش انجمن صنایع نساجی ایران(1394) رکود شدیدی در این بخش از صنعت کشورمان حاکم شده است و ظرفیت صنعت نساجی علیرغم تمام مزیت هایش،نصف شده است[7] . این امر نشان دهنده وجود مشکلات عظیمی در این قسمت می باشد. این در حالی است که ارزش صادراتی این صنعت در مقایسه با سایر صنایع بالاست به طوری که رقم صادرات این صنعت با احتساب صادرات فرش به یک میلیارد و 650میلیون دلار می رسد(گزارش انجمن صنایع نساجی ایران،1394).

 

بحران مالی علاوه بر اینکه متغیرهای واقعی اقتصادی را در مقیاس کلان تحـت تـأثیر قـرار داده، در مقیـاس کوچک متغیرهای مالی و نسبت های واحدهای تجاری را تحت تأثیر قرار داده است.(کامیابی و همکاران،1388). راهبــرد تأمیــن مالی در شــرکت­ها، از مباحث مهم دانشمندان مالی و حسابداری اســت. از اهداف مهم تأمیــن مالی، انجام ســرمایه­گذاری در شــرکت­ها برای سود آوری بیشــتر و جلوگیری از رکود اســت(جهانخانی و کنعانی امیری،1385). تأمین مالی، هنر و علم مدیریت وجه نقد است. هدف از تأمین مالی، سرمایه­گذاری، سودآوری، کاهش ریسک و برطرف کردن نیازهای اقتصادی و اجتماعی بنگاه اســت.  سود ناشی از کسب کار بنگاه، از عوامل مهم تداوم فعالیــت بنگاه اقتصادی تلقی گردیده و منبع مهمــی برای تأمین مالی فعالیتهای عملیاتی بنگاه درآینده است. از نگرانی­های بنگاه­های اقتصــادی در جهان، تأمین منابع مطلوب مالی می­باشــد تا بدین ترتیب ضمن دستیابی به اهداف مالی، به دیگر اهداف سازمانی نیز دست یابند(پاراماسیوان و سوبرامانیان[8]،2008).

 

با توجه به تحقیقات اندک محققان کشورمان در این زمینه، در این تحقیق به برطرف کردن خلا تحقیقاتی موجود برآمدیم تا به بررسی نقش مدیریت دانش و نوآوری در خروج از رکود در صنایع نساجی بارویکرد استراتژیک بپردازیم. با توجه به مطالب ذکر شده، برای بررسی خروج از رکود در شرکت آذربهرنگ کار که یکی از شرکت های فعال صنعت نساجی استان است، ارتباط مدیریت دانش و نوآوری و عملکرد مالی در این شرکت مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

 

1-2-بیان مساله

 

زمانی سازمان ها به دنبال کسب و یافتن اطلاعات و دانش بودند . اما امروزه با حجم انبوهی از اطلاعات و داده های گوناگون رو به رو هستند که در بسیاری از موارد، اداره و بهره برداری صحیح از آنها خود مسئله دیگری است(صفرزاده و همکاران،1390).در سالهای اخیر مدیریت دانش به عنوان یکی از عبارت های شایع در سازمانها مورد عنایت واقع شده است. این سیستم بر اکتساب دانش از کارکنان درباره مشتری، رقبا و محصولات سازمان تاکید دارد(گیبرت و همکاران[9]،2002). به عبارت دیگر مدیریت دانش تشویق کارکنان در جهت تسهیم دانش (به اشتراک گذاشتن دانش) و ایده ها به منظور افزایش ارزش افزوده محصولات می باشد(چیس[10]،1997)بنابراین چشم انداز مدیریت دانش ، درون سازمانی است و مزیت آن رضایت مشتری از خدمات و محصولات بهتر است.

 

سازمان هایی با عملکرد خوب، فرایند تولیدشان را از طریق کاهش زمان تولید، بهبود کیفیت محصول، و کاهش تعداد کارکنان، بهینه سازی می کردند. بنابراین، خلق ارزش بیشتر به قابلیت صنعتی و بودجه بندی سرمایه ای ، دارایی های ملموس و مالی بستگی داشت. این در حالی است که در اقتصاد دانش محور این رویکرد به چند دلیل، دیگر عملی نیست. اول اینکه، با توجه به طول عمر کم دانش و میزان بالای نو آوری، حفظ موقعیت رقابتی برای مدت طولانی دیگر امکان ندارد.  بهینه سازی به مثابه یک فرایند، در اقتصاد دانش محور نیز اهمیت دارد، اما به تنهایی نمی تواند ارزش را خلق یا حداکثر کند. تنها روش خلق ارزش در اقتصاد دانش محور، پذیرش نوآوری به عنوان یک فرایند کسب وکار است. توانایی سازمان برای خلق ارزش به فرایند نو آوری، منابع فکری، و خالقیت منابع انسانی )دارایی های فکری( آن بستگی دارد. کاهش مقدار دانش بر پایه کاهش نیروی انسانی مهم است و بر روی عملکرد نیروی انسانی اثر می گذارد(شویدی،1395). در اقتصاد امروز که بر پایه دانش است اکثر سازمان ها و شرکت ها در پی پیاده سازی مدیریت دانش در سازمان خود و بهره مندی از مزیت های آن می باشند. بی شک سازمان ها و شرکت هایی که این سیستم را پیاده سازی نمایند در بازار رقابتی که اطلاعات به راحتی به اشتراک گذاشته می شود، به مشکل برخواهند خورد، زیرا رقبای آنان با استفاده از مزایای این سیستم، قادر به نوآوری در فرآیند، محصول و خدمات ارائه شده خود خواهند بود. این امر منجر می گردد مشتریان بیشتری را جذب نماید و سهم بازارش بیشتر گردد.

 

از طرفی دیگر، در تحقیقات مختلف عنوان شده است که نوآوری تأثیر مثبت بر سایر پارامترها و متغیرها(به طور مثال، عملکرد سازمان و سهم بازار) دارد. مسئله ای که در این میان وجود دارد، نوآوری به راحتی قابل پیاده سازی در سازمان ها نمی باشد. نوآوری محصول یک ابزار کلیدی برای انطباق با تغییرات در بازار، تغییرات فناورانه و رقابتی است اما هنوز سازمان های بزرگ هم، مشکلاتی در زمینه توسعه محصولات جدید و نوآورانه دارند(دنیلز[11]،2002) . این­گونه برداشت می­شود که اگر انجام نوآوری ساده بود، تمامی سازمان ها از آن بهره می گرفتند. برای انجام نوآوری نیازمند پیش زمینه ها و شرایطی است که هدف بسیاری از تحقیقات درک این شرایط و زمینه ها می باشد. در تحقیقات زیادی ارتباط مثبتی میان پیاده سازی سیستم مدیریت دانش و نوآوری مشاهده شده است. شرکت آذربهرنگ نیز یکی از شرکت های فعال در منطقه می­باشد که در عرصه صنعت نساجی کشور فعالیت می نماید. این شرکت به دنبال پیاده سازی مدیریت دانش می باشد، اما مدیریت شرکت می خواهد دریابد که آیا پیاده سازی این سیستم در سازمان منجر به افزایش نوآوری سازمان می­گردد؟ و آیا بازده مالی مناسبی برای شرکت به همراه دارد که منجر به خروج از شرایط بحرانی گردد؟ لذا با توجه به مطالب ذکر شده این پژوهش به دنبال بررسی این موضوع می­باشد که پیاده سازی مدیریت دانش در شرکت آذربهرنگ چه تأثیری بر نوآوری و عملکرد مالی آن دارد.

 

1-3-ضرورت و اهمیت تحقیق

 

مقوله دانش و مدیریت آن، به تدریج جای خود را در سازمانها باز می­کند. امروزه مدیران سازمان­ها می­دانند ماشین آلات، تجهیزات و ساختمان را نمی­توان اصلی ترین دارایی سازمان به حساب آورد. آنچه دارایی مهم هر سازمان به شمار می­رود، دانش سازمانی و مدیریت صحیح آن است که موجب کسب مزیت رقابتی برای سازمان و در نهایت پیروزی بر رقبا خواهد شد (اخوان و جعفری،1384). مدیریت دانش به سرعت فناوری اطلاعات را تحت شعاع قرار داده و در مواردی حتی از آن سبقت گرفته است (عدلی،1384). به دنبال اهمیت دارایی­های دانشی، لزوم توجه سازمان­ها به مدیریت دارایی­های دانشی خود، بیش از پیش فزونی یافته است(احمدپور داریانی،1381). در عصر حاضر، برخورداری از اطلاعات و مدیریت دانش، به موقعیتی استوار برای ادامه حیات در سازمان های پویا و نوآور تبدیل شده و حتی توان رقابت در بازارها و تجارت، منوط به کسب، توسعه و روزآمدی دانش فردی و سازمانی است. تا حدی که دانش، جزئی اساسی از سرمایه تلقی می شود. صادقی و صالحی در تحقیق خود عنوان می نمایند که عصر دانایی محور که در آن دانش، بسان مهمترین سرمایه سازمانها محسوب می­شود، نیازمند رویکرد متفاوت مدیریتی نسبت به مسائل سازمان و کارکنان است. از این رو سازمان­های موفق به شکل مستمری میزان تولید، نشر، تبادل و بکارگیری دانش در بین کارکنان خود را به­وسیله روش­های مختلف، اندازه­گیری و مورد ازریابی قرار می­دهند تا از این طریق بتوانند راهکارهای نیل به اهداف سازمانی را کسب کنند(صادقی و صالحی،2009). مدیریت دانش یکی از مفاهیم جدید در علم مدیریت است و برای موفقیت سازمان های کنونی یکی از منابع حیاتی به شمار می آید(بولینگر[12] و همکاران،2006). پس باید باید به دانش سازمانی به عنوان یک دارایی استراتژیک در سازمان نگریسته شود.  جهانیان مدیریت دانش را مجموع فرایندهایی می داند که در نتیجه آنها دانش، کسب ،نگهداری و استفاده می شود .وهدف از آن بهره برداری از داراییهای فکری به منظور افزایش بهره وری، ایجاد ارزش­های جدید و بالابردن قابلیت­های رقابت پذیری است(جهانیان،2010). در سالهای آتی، تنها شرکتهایی که دانش جدید خلق می­نمایند و آن را به طور مؤثر و کارا مورد استفاده قرار می­دهند، در ایجاد مزیت رقابتی موفق خواهند بود(لوپزـ نیکالس و مرونوـ سردان، ۲۰۱۱). امروزه، جوامع روزبه روز به سوی دانش محور بودن در حرکت اند(رمضان،2011). بنابراین می­توان گفت پیاده سازی و مدیریت پویا و فعال دانش برای افزایش عملکرد سازمانی و تصمیم گیری ضروری است(جعفری و دیگران،2008).

 

از طرف دیگر، اساسی­ترین مسیر تکامل کسب وکار در طی دهه ی گذشته، طلوع اقتصاد جدید باشد. طبیعت پر شتاب و پویای بازارهای جدید در میان بسیاری از شرکتها، مشوقی جهت رقابت خلق کرده، تا به وسیله ی یکپارچه ساختن و رونق دادن منابع دانشی خود آنها را به مثابه ابزاری برای خلق ارزش پایدار به کار گیرند(گلد[13] و دیگران،2001). نوآوری مؤثر محصول برای بقا، رشد و سوددهی اکثر مؤسسه های اقتصادی طراحی و تولیدی، لازم و ضروری است(کوپر و کلینسچمیت[14]،1995) . در محیط بازار رقابتی امروز، سازمان ها به طور فزاینده ای با چالش های بهبود محصولات و خدمات خود مواجه شده اند تا بتوانند محصولات و خدمات جدید خود را سریع تر از رقیبان به بازار معرفی کنند (کوانگ [15]و همکاران،2014) و شرکت هایی که قادر به خلق نوآوری و ایجاد مزیت رقابتی نباشند، به تدریج از گردونه رقابت حذف خواهند شد.

 

1-4- اهداف تحقیق

 

1-4-1- اهداف اصلی

 

1- بررسی تاثیر مدیریت دانش بر نوآوری شرکت آذربهرنگ بر نوآوری

 

2- بررسی تاثیر نوآوری بر عملکرد مالی در شرکت آذربهرنگ

 

3- بررسی تاثیر مدیریت دانش بر عملکرد مالی در شرکت آذربهرنگ

 

1-4-2- اهداف فرعی

 

1- بررسی تاثیر کسب دانش بر انتشار دانش در شرکت آذربهرنگ

 

2- بررسی تاثیر کسب دانش بر پاسخگویی دانشی در شرکت آذربهرنگ

 

3- بررسی تاثیر کسب دانش بر نوآوری در شرکت آذربهرنگ

 

4-  بررسی تاثیر کسب دانش بر عملکرد مالی در شرکت آذربهرنگ

 

5- بررسی تاثیر انتشار دانش بر پاسخگویی دانشی در شرکت آذربهرنگ

 

6-  بررسی تاثیر انتشار دانش بر نوآوری در شرکت آذربهرنگ

 

7- بررسی تاثیر انتشار دانش بر عملکرد مالی در شرکت آذربهرنگ

 

8- بررسی تاثیر پاسخگویی دانشی بر نوآوری در شرکت آذربهرنگ

 

9- بررسی تاثیر پاسخگویی دانشی بر نوآوری در شرکت آذربهرنگ

 

1-5- فرضیات تحقیق

 

1-5-1- فرضیه های اصلی

 

 

2-1-3-1- مکتب بصره…………………………………………………………………………………………12

 

2-1-3-1-1-مکتب بغداد………………………………………………………………………………………12

 

2-1-3-1-2- مکتب خراسان…………………………………………………………………………………13

 

2-1-2- تصوف عابدانه و عاشقانه…………………………………………………………………………..13

 

2-2- ملامتیه و ملامتیان…………………………………………………………………………………………21

 

2-2-1- شکل­گیری ملامتیه……………………………………………………………………………………21

 

2-2-2-بعضی از مهم­ترین اصول ملامتیان………………………………………………………………..24

 

2-2-3-انحراف ملامتیه…………………………………………………………………………………………..24

 

2-2-4-دو نمونه­ی مشهور از ملامتیان………………………………………………………………………25

 

2-3-قلندریه………………………………………………………………………………………………………….26

 

2-3-1-واژه­ی قلندر………………………………………………………………………………………………26

 

2-3-1-1- ریشه­ی کلمه و اشتقاق آن………………………………………………………………………26

 

2-3-1-2- معنی واژه­ی قلندر………………………………………………………………………………….28

 

2-3-2- رند و قلندر………………………………………………………………………………………………33

 

2-3-3- آداب و سنت­های قلندریان…………………………………………………………………………39

 

2-3-4- از مسجد به میخانه رفتن…………………………………………………………………………….40

 

2-3-5- قلندریات………………………………………………………………………………………………….42

 

 

• فصل سوم: مقدمه­ای بر مغ و ادبیات مغانه…………………………………………………….52

 

3-1-ریشه و اشتقاق مغ و مجوس…………………………………………………………………………….52

 

3-2-مغان چه کسانی بودند؟……………………………………………………………………………………55

 

3-3-مغ در اصطلاح عرفانی…………………………………………………………………………………….55

 

 

• فصل چهارم: کلیاتی راجع به پیر………………………………………………………………..57

 

4-1-واژه­شناسی پیر……………………………………………………………………………………………….57

 

4-2-ریشه­ی واژه­ی پیر…………………………………………………………………………………………..58

 

4-3-پیر و ترکیبات آن……………………………………………………………………………………………59

 

4-4-وظیفه­ی پیر……………………………………………………………………………………………………60

 

4-5-شرایط پیر بودن………………………………………………………………………………………………60

 

4-6-اهمیت پیر………………………………………………………………………………………………………61

 

4-7- تشبیهات به کار رفته در باب پیر……………………………………………………………………….61

 

4-8- پیر ظاهری و باطنی…………………………………………………………………………………………62

 

4-9- پیر طریقت و پیر قلندری…………………………………………………………………………………64

 

4-9-1- داستان شیخ صنعان……………………………………………………………………………………..65

 

4-9-2- شیخ صنعان در غزلیات عطار……………………………………………………………………….67

 

4-9-3- شخصیت واقعی شیخ صنعان کیست؟……………………………………………………………69

 

4-9-4-شیخ صنعان و منصور حلاج…………………………………………………………………………70

 

4-10- مفاهیم اراده شده از پیر…………………………………………………………………………………72

 

 

• فصل پنجم: مشرب حافظ………………………………………………………………………….73

   

  • بحث بر سر صوفی بودن حافظ………………………………………………………………………73

 

5-2-  اوضاع تصوف در زمان حافظ………………………………………………………………………..73

 

 

• حافظ، ملامتیه و قلندریه…………………………………………………………………………………78

 

5-3-1- آیا حافظ ملامتی بوده است؟………………………………………………………………………78

 

5-3-2- حافظ و قلندر…………………………………………………………………………………………..94

 

 

• انتقاد اجتماعی و ریاستیزی…………………………………………………………………………….94

 

• سبک حافظ………………………………………………………………………………………………….97

 

• تأثر حافظ از پیشینیان……………………………………………………………………………………103

 

           5-6- 1- سنایی……………………………………………………………………………………….104

 

           5-6-2-عطار…………………………………………………………………………………………..106

 

           5-6-3-خواجو……………………………………………………………………………………….109

 

 

• فصل ششم: مسئله­ی پیر در دیوان حافظ……………………………………………………….114

   

  • نظر حافظ راجع به پیر………………………………………………………………………………….114

     

    • لزوم وجود پیر……………………………………………………………………………………..114

     

    • لزوم اطاعت از پیر……………………………………………………………………………….114

     

    • رویکرد حافظ نسبت به پیر…………………………………………………………………..115

       

      • احساس سرگشتگی………………………………………………………………………….115

       

      • تخطئه­ی پیران عصر…………………………………………………………………………116

      • 

         

        • بحث بر سر پیر داشتن یا نداشتن حافظ………………………………………………116

      •  

      
      
    
    
    
    
  
  
  
  

 

6-1-3-3-آفرینش پیر مغان…………………………………………………………………………………..121

 

6-2-  مباحثی راجع به پیر مغان…………………………………………………………………………….123

 

6-5-1- معانی قاموسی و عرفانی پیر مغان………………………………………………………………124

 

6-5-2- اظهار نظرها راجع به پیر مغان…………………………………………………………………..127

 

6-5-3- ویژگی­ها و آموزه­های پیر حافظ…………………………………………………………………137

 

 

• فصل هفتم: چند مسئله­ی مهم راجع به پیر حافظ………………………………………….148

   

  • تأثر حافظ از داستان شیخ صنعان……………………………………………………………………148

 

7-1-1-شیخ صنعان و پیر مغان……………………………………………………………………………….150

 

7-2- جام جم و آیینه­ی اسکندر……………………………………………………………………………..152

 

7-2-1- جام جم…………………………………………………………………………………………………..153

 

 

• پیشینه­ی کاربرد جام جم در ادبیات فارسی…………………………………………..153

 

• جام اسکندر…………………………………………………………………………………….159

 

• ویژگی­های جام جم…………………………………………………………………………..161

 

• مقصود از جام جم در عرفان………………………………………………………………164

 

• جام جم و آیینه…………………………………………………………………………………166

 

 

• آیینه­ی اسکندر………………………………………………………………………………………172

 

 

• شراب………………………………………………………………………………………………174

   

  • صحو و سکر…………………………………………………………………………………………174

   

  • ویژگی­های شراب…………………………………………………………………………………..179

 

7-3-2-1-     ویژگی­های شراب انگوری(زمینی)………………………………………………………179

 

7-3-2-2-     ویژگی­های مشترک شراب انگوری و روحانی………………………………………180

 

 

• ویژگی­های مختص شراب روحانی………………………………………………………..183

 

7-3-3- ترکیبات اضافی به کار رفته با شراب……………………………………………………………186

 

7-3-4- برخی اصطلاحات مربوط به شراب……………………………………………………………..188

 

7-3-4-1-  باده­ی خام…………………………………………………………………………………………..188

 

7-3-4-2-  می مغانه……………………………………………………………………………………………..189

 

7-3-4-3- هوم……………………………………………………………………………………………………..190

 

7-3-4-4-پیر دهقان………………………………………………………………………………………………193

 

7-3-4-5- شیخ جام……………………………………………………………………………………………..194

 

7-3-4-6-پیر گلرنگ…………………………………………………………………………………………….195

 

 

• محل به دست آوردن شراب………………………………………………………………………197

 

7-3-5-1-خرابات و میخانه……………………………………………………………………………………199

 

 

• شخصیت­های مرتبط با شراب……………………………………………………………………202

 

• شراب در دیوان حافظ………………………………………………………………………………205

 

     7-3-7-1-  باده­ی عرفانی………………………………………………………………………………..206

 

      7-3-7-2- باده­ی انگوری (زمینی)…………………………………………………………………..207

 

      7-3-7-3- باده­ی ادبی…………………………………………………………………………………..208

 

 

• شراب و عشق……………………………………………………………………………………….211

 

      7-3-8-1-وجوه اشتراک شراب و عشق…………………………………………………………..218

 

       7-3-8-2-مکان عشق………………………………………………………………………………….220

 

       7-3-8-3-شراب، عشق و پیر مغان……………………………………………………………….221

 

 

• فصل هشتم: نتیجه­گیری………………………………………………………………………….224

 

• فصل نهم: جدول­های مربوط به بسامد پیر و مشتقات آن در آثار چهار شاعر مذکور…………………………………………………………………………………………………………228

 

9-1- عطار………………………………………………………………………………………………………….228

 

9-1-1- الهی نامه………………………………………………………………………………………………..228

 

9-1-2- دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………230

 

9-1-3- اسرارنامه……………………………………………………………………………………………….232­

 

9-1-4- منطق­الطیر………………………………………………………………………………………………234

 

9-1-5- مختارنامه­……………………………………………………………………………………………….235

 

9-1-6- تذکره­الاولیاء…………………………………………………………………………………………..235

 

9-1-7- مصیبت­نامه­…………………………………………………………………………………………….235

 

9-2- خواجو………………………………………………………………………………………………………239

 

9-2-1- دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………239

 

9-2-2- سایر آثار………………………………………………………………………………………………..240

 

9-3- حافظ………………………………………………………………………………………………………..241

 

9-3-1- دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………241

 

9-4-سنایی………………………………………………………………………………………………………….244

 

9-4-1-دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………..244

 

9-4-2- حدیقه­الحقیقه………………………………………………………………………………………….246

 

9-4-3- سایر آثار…………………………………………………………………………………………………246

 

9-5- پیر مغان در آثار شاعران هم­عصر یا پیش از حافظ……………………………………………247

 

فهرست منابع………………………………………………………………………………………………..248

 

چکیده­ی انگلیسی………………………………………………………………………………………….273

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول: مقدمه

 

1-1-مقدمه، هدف و روش تحقیق

 

یکی از بزرگ­ترین و پرارج­ترین شاعران ایران زمین که در آسمان ادب این کشور جاودانه       می­درخشد، خواجه حافظ شیرازی است. هنر والای این شاعر در غزل­سرایی، احاطه­ی او به علوم مختلف، آشنایی با آثار شاعران فارس و عرب پیش از خود، و از همه مهم­تر توانایی او در ایهام و نیز ابهام­آفرینی به گونه­ای که بتواند همزمان جنبه­های مختلف عرفان، عشق، طنز، انتقاد اجتماعی و… را در یک غزل یا حتی یک بیت جای دهد، و در عین حال چنان اندیشه­ها و دیدگاه­هایش را در زیر لایه­های معنایی شعرش پنهان کند که هنوز هم پس از گذشت هفت قرن از وفاتش، بحث و مجادله بر سر یافتن منظور و مقصودش راجع به موضوعات مختلف مطرح در غزلش ادامه دارد، وی را به شاعری پر رمز و راز تبدیل کرده است. روانی و زیبایی اشعارش گاه مسحور­کننده است و شاید به جرأت بتوان ادعا کرد که مردم ایران با هیچ شاعری به اندازه­ی حافظ مأنوس نیستند. علت این محبوبیت را هم علاوه بر هنرمندی شاعر در زیبا سرودن اشعار، می­توان در چند پهلو بودن مفاهیم و تنیدگی زیرکانه­ی آن­ها در هم دانست. لذا هر کسی می­تواند بر حسب فهم گمانی داشته باشد و با اشعار این شاعر افسون­گر انس بگیرد. به همین طریق هر طایفه و طریقه­ای نیز او را به خود منتسب کرده و از هم­کیشان و هم­مشربان خویش شمرده است.

 

یکی از مسائل مهم و بحث­برانگیز دیوان حافظ، مسئله­ی «پیر» اوست که اغلب با عنوان «پیر مغان» شناخته می­شود. اینکه پیر مغان کیست و آیا فردی واقعی است یا خیالی، سؤالی است که غالباً ذهن خوانندگان دیوان حافظ را به خود مشغول داشته و می­دارد. درباره­ی کیستی یا چیستی این شخصیت یا اصطلاح، اظهار نظرهای فراوانی شده است. برخی به خاطر وجود واژه­ی «مغ» در این ترکیب، «پیر مغان» را زرتشت دانسته­اند و عده­ای دیگر که از دید اصطلاحات صوفیه را بررسی نموده­اند، از آن به انسان کامل تعبیر کرده­اند، و کسانی هم که از دیدگاه انتقاد اجتماعی به این موضوع نگریسته­اند، «پیر مغان» را سمبلی اعتراضی در مقابل شیخان ریاکار صوفیه دانسته­اند. در چارچوب مدح پادشاهان هم، بعضی دیگر، مقصود از آن را پادشاه عنوان کرده­اند. البته در کنار این­ها از پیر مغان به خدا، ائمه­ی معصومین، امام حسین، عشق، اشاره به مغان پیش از اسلام و…هم تعبیر شده است. برخی از این نظرات چنان متضاد هستند که نمی­توان آن­ها را در یک مقوله­ی مشترک گنجاند. اهمیت دانستن منظور حافظ از «پیر» و مشتقات آن در مجموعه­ی اشعارش، چون «پیر مغان»، «پیر میکده»، «پیر خرابات» و… از این روست که می­تواند نمایان­گر طرز تفکر، جهان­بینی و اعتقادات شاعر بوده، در درک بهتر سایر موضوعات مربوط به حافظ و اشعارش نیز راهگشا باشد.

 

برای نیل به این مقصود، نیازمندیم که از سرچشمه­های اندیشه و تأثر او آگاهی داشته باشیم. محمد گل­اندام که به عنوان جامع دیوان حافظ شهرت دارد، در مقدمه­ی دیوان نوشته است که عده­ای از دوستان حافظ، اصرار داشتند که خواجه در زمان حیاتش اشعارش را جمع­آوری کند. اما وی به دلیل اشتغال زیاد به مطالعه­ و «تتبع در دواوین فارسی و عربی» فرصت چنین کاری را نداشت. این گفته اگر قابل استناد باشد، نشان دهنده­ی توجه حافظ به آثار سایر شعرا بوده است. مطالعاتی که در مورد تأثر حافظ از پیشینیانش صورت گرفته، مشترکات وی با تعداد نسبتاً زیادی از شعرا،  و تأثیرپذیری او از ایشان -هم در مفاهیم و هم در صورت شعری- را آشکار می­کند. بهاءالدین خرمشاهی در مقدمه­ی جلد 1 «حافظ­نامه» در بخشی تحت عنوان «تأثیر پیشینیان بر حافظ» حدود بیست شاعر را که حافظ از ایشان تأثیر پذیرفته، برشمرده است. محمد امین ریاحی نیز در مقاله­ی «سرچشمه­های مضامین حافظ» (ریاحی، 1350) چند شاعر دیگر را هم به این مجموعه اضافه کرده است، و مطالعه­ی آثار شاعران دیگر، به جز کسانی که این دو نفر اشاره کرده­اند، شاید افراد بیشتری را نیز بیفزاید. از این رو به نظر می­رسد که یکی از منابع ضروری برای آشنایی با خط فکری حافظ، و ویژگی­های جهان شعری او، رجوع به آثار پیشینیانش باشد. بدین منظور از میان شاعران مؤثر بر حافظ، سه تن که به نظر می­رسید بیشترین تأثیر را بر وی گذاشته باشند، به عنوان محور مطالعات پیش از حافظ انتخاب شدند.

 

از جمله مضامین مهمی که در شعر حافظ وجود دارد، عرفان، عشق، طنز و انتقاد اجتماعی است. از همین رو از میان شاعرانی که حافظ از ایشان تأثیر پذیرفته است، سنایی به عنوان یکی از پیشگامان انتقاد اجتماعی، عرفان و قلندریات[1]، عطار از سردمداران عرفان عاشقانه، و خواجو به لحاظ مشابهت سبک غزل­سرایی با حافظ، برای بررسی در نظر گرفته شدند. علاوه بر این موضوعات، جریان­ها و سنت­های شعری و ادبی مؤثر بر موضوع مورد نظر نیز تا حد ممکن و مورد نیاز بحث شده­اند.

 

ضمناً از آن­جا که پیر مراد حافظ ویژگی­های پیران قلندری[2] را دارد، در آثار سایر شاعران نیز این نوع پیر و مسائل مربوط به آن باید برای رسیدن به نتایجی در مورد پیر حافظ، مد نظر قرار گیرد. از همین رو «پیران تصوف» در آثار مورد مطالعه به صورت گذرا، و «پیران قلندری» و مباحث مربوط بدان­ها مفصل­تر بررسی شده­اند. و چون پیران قلندری اغلب در قلندریات و به ویژه در قالب غزل به چشم می­خورند، لذا منابع مورد استناد، اغلب دیوان شاعران مذکور بوده است. هرچند سایر آثار ایشان نیز برای یافتن مطالب مربوط به موضوع تحقیقی حاضر اجمالاً مورد مطالعه قرار گرفته است.

 

برای ورود به موضوع مورد پژوهش، در ابتدا مطالبی کلی راجع به عرفان و تصوف، معرفی برخی مکتب­ها و فرقه­های مهم مورد نیاز این پژوهش از قبیل ملامتیه و قلندریه آورده شده، و سپس تأثر حافظ از پیشینیان، مشرب حافظ، نظر حافظ راجع به پیر و بحث ارادت رسمی داشتن یا نداشتن او به فردی خاص، بررسی نظرات ارائه شده درباره­ی پیر مغان حافظ، شیخ صنعان و دو مسئله­ی مهم مربوط به پیر مغان یعنی شراب و جام جم مباحث دیگر مطرح شده در این تحقیق هستند. بسامد کاربرد پیر و مشتقات آن در شعر (دیوان اشعار و آثاری که در آن­ها کاربرد پیر نسبتاً چشمگیر باشد.) چهار شاعر مورد بحث نیز در قالب جدول­هایی نشان داده شده است.

 

ضمناً از آنجا که هدف این تحقیق شناخت پیر حافظ (با توجه به آثار پیشینیان او) است، لذا مطالعه­ی آثار پیشینیان حافظ فقط به منظور آشنایی با سابقه­ی کاربرد پیر و چگونگی آن، و نیز آگاهی از سیر فکری، ادبی، فرهنگی، عقیدتی، سنت­های شعری و… پیش از حافظ است تا سرچشمه­های «پیر» و به ویژه «پیر مغان» او معلوم شود. لذا استناد به آثار شاعران پیش از حافظ اغلب در قالب شاهد مثال و در داخل مباحث مطرح شده مربوط به کل بحث یا مربوط به حافظ آمده و به هیچ یک از شاعران پیشین بخشی جداگانه اختصاص نیافته است.

 

نکته­ی قابل ذکر در مورد ارجاع­نویسی این است که اگرچه ارجاع نویسی به روش  APAانجام شده است، اما برای سهولت مقایسه، ارجاع­نویسی داخل متنی ابیات و مطالب ذکر شده از آثار چهار شاعر مورد بحث، مستقیماً با ذکر نام کتاب صورت گرفته است و علاوه بر شماره­ی صفحه، معمولاً شماره­ی شعر یا غزل مورد ارجاع هم با حرف ش مشخص شده است. در مورد ارجاعات دیوان حافظ هم، چون چاپ­های متعددی از دیوان حافظ، و از انتشاراتی­های مختلف وجود دارد، برای راحتی در ارجاع به ابیات، به ویژه برای خوانندگان، شماره و بیت غزل بر اساس نسخه­ی تصحیح غنی و قزوینی، به صورت (دیوان حافظ، شماره بیت/شماره غزل) آورده شده است.

 

 

 

1-2-ضرورت و پیشینه­ی تحقیق

 

درباره­ی پیر مغان در آثار حافظ تا کنون مقالات فراوان و کتاب­هایی نیز نوشته شده است، در اغلب کتاب­های مربوط به حافظ هم، معمولاً بخشی به مسئله­ی پیر و پیر مغان او اختصاص یافته است. هر کسی از ظن خود یار این شاعر رند بلند آوازه شده، پیر او را به گونه ای تعبیر کرده است. آنچه در این خصوص جالب توجه می­نماید این است که نظرات راجع به این پیر در دیوان حافظ گاه چنان متضاد است که جز افزودن حیرت حاصلی برای مخاطب در بر ندارد. رنگین کمان این نظرات گوناگون، از خدا تا زرتشت را در بر می­گیرد. متاسفانه بسیاری از کسانی که در این باره اظهار نظر کرده، مطالبی نوشته­اند، افرادی غیر متخصص در حوزه پژوهش ادبیات بوده­اند، و همین علت موجب بروز این همه اختلاف نظر در این باب و به وجود آمدن طیف­های گوناگونی از نظرات شده­ است. گروهی حافظ را کاملاً بی­دین و یا از گروندگان به آیین زرتشت به حساب آورده اند در حالی که گروهی دیگر به عکس او را از روحانیون و عارفان والا مقام شمرده­اند.

 

برخی افراد که علاقه­ی وافری به فرهنگ باستانی ایران دارند، از ترکیب پیر مغان فقط بخش « مغ»  را مدّ نظر قرار داده و تمام همّ خود را بر این پایه بنا نهاده­اند که حافظ را با آیین مزدیسنا و کیش مهر و زرتشت پیوند دهند و حتی بعضی از آنان چون ابوالقاسم پرتو نویسنده­ی کتاب « پیر مغان » او را – به تعبیر خودش –  از روشن گشتگان و پیروان آیین زرتشت معرفی کرده­اند و در نظر امثال ایشان پیر مغان فردی جز زرتشت نیست.

 

عده­ای دیگر از کسانی هم که در حوزه­ی شناخت پیر مغان حافظ فعالیت کرده­اند، بر عکس گروه اول، فقط بخش اول این ترکیب یعنی «پیر» را به عنوان اصطلاحی در تصوف اسلامی پایه­ی اظهار نظرها و احیاناً پژوهش­های خود قرار داده­اند و با مقام روحانی و عرفانی والایی که برای حافظ قائل شده­اند، توجه حافظ به طریقی جز دین و شرع و تصوف را دون شأن او دانسته اند، و به این ترتیب از نظر ایشان پیر مغان حافظ نمی­تواند کسی جز خدا یا نهایتاً ائمه­ی معصومین (ع) باشد. افرادی چون فرشبافیان، داریوش آشوری و احمد بهشتی شیرازی در این دسته قرار می­گیرند. (البته ناگفته نماند که آقای بهشتی شیرازی به جز خدا موارد دیگری چون عشق و… را نیز به عنوان پیر برای حافظ در نظر گرفته است.)

 

افرادی هم که با دید واقع بینانه­تر و بدون پای­فشاری بر عقیده­ ای خاص بی­طرفانه سعی در شناخت پیر حافظ داشته­اند، اغلب به دلیل آشنا نبودن با پیشینه­ی موضوع پیر و کاربرد آن در آثار شاعران پیش از وی، متأسفانه آن­گونه که باید و شاید نتوانسته­اند پرده از چهره­ی این پیر رازناک و رمزآلود برگیرند.

 

در این میان افراد اندک شماری از پژوهندگان برجسته­ی حوزه­ی عرفان و ادبیات فارسی، با دقت و تیزبینی و جست و جو در عمق موضوع، و نیز با حفظ بی­طرفی که از اصول مسلّم تحقیق و تفحص علمی است، به این مسئله پرداخته­اند.

 

از آثار خوبی که در زمینه­ی این پژوهش راهگشا هستند، می­توان موارد زیر را نام برد:

 

1- پورنامداریان، تقی (چاپ سوم، 1386)، گمشده ی لب دریا، تأملی در معنی و صورت شعر حافظ، تهران: انتشارات سخن

 

2- خرمشاهی، بهاءالدین (چاپ شانزدهم، 1385)؛ حافظ نامه، شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ)، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی

 

3- مرتضوی، منوچهر (چاپ چهارم  1384) ؛ مکتب حافظ، مقدمه­ای بر حافظ­شناسی، تبریز: انتشارات ستوده

 

 و…

 

   اما درباره­ی شاعران دیگر پیش از حافظ می­توان گفت ظاهراً حساسیت درباره­ی شناسایی پیر و به ویژه پیرانی با ویژگی­های قلندری در آثار ایشان کمتر بوده است، شاید به این دلیل که به اندازه­ی حافظ بر پیر مغان و بندگی او تأکید نکرده­اند. نیز شاید کمتر شاعری به اندازه­ی حافظ در بین عامه و خاصه­ی مردم محبوبیت، و با آنان پیوند دارد، لذا آگاهی درباره­ی مسائل مربوط به وی و اشعارش بیشتر از سایر شاعران با اقبال عموم و خصوص مواجه بوده و هست.

 

 از میان پژوهش­های انجام شده راجع به پیر در آثار سه شاعر دیگر (سنایی، عطار و خواجو) تا حدودی به مسئله­ی پیر در آثار عطار و اغلب با محوریت شیخ صنعان (و به ویژه تأثیر آن بر حافظ) پرداخته شده است که از آن جمله می­توان به موارد زیر اشاره کرد :

 

پایان نامه

 

فاضلی، مهبود: « سیمای پیر در آثار عطار نیشابوری »، پایان نامه ی کارشناسی ارشد،  1375، دانشگاه تربیت مدرس 

 

مقالات

 

مرتضوی،منوچهر (زمستان 1335) یادداشتی درباره تاثر خواجه حافظ از داستان شیخ صنعان (ص 362 تا 393)، شماره 39، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، تبریز

 

سلیم، عبدالامیر (زمستان 1355) شیخ صنعان (ص 394 تا 416)، شماره  39، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز                

 

کتاب

 

 پور نامداریان، تقی (چاپ چهارم،  1386) ؛ دیدار با سیمرغ، شعر و عرفان و اندیشه های عطار (ویراست 3)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

 

در مورد خواجو و سنایی اثری که مستقلاً یا به طور عمده پیر را در آثار ایشان بررسی کند، یافت نشد.

 

در نهایت می­توان گفت؛ از آن­جا که عرصه­ی غزل معمولاً برای آفرینش شخصیت­های جدید به اندازه­ی کافی گسترده نیست، و شخصیت­های مطرح شده در غزل اغلب ریشه در جای دیگری دارند، و نیز با توجه به تأثیرپذیری حافظ از آثار پیشینیانش که در ادامه بحث خواهد شد، بررسی آثار شاعران پیش از حافظ برای درک صحیح­تر برخی مفاهیم و مضامین در دیوان وی نه تنها می­تواند راهگشا باشد، بلکه ضروری نیز به نظر می­رسد.

 

لذا در این پژوهش قصد بر این است که «پیر» و به ویژه «پیر مغان» در دیوان حافظ، با تکیه بر سنت­های شعری و آثار شاعران پیش از وی، به ویژه سنایی، عطار و خواجو که به وضوح می­توان تأثیر و رد پایشان را در دیوان حافظ دید، واکاویده شود تا بر این اساس بتوان به نتیجه­ی دقیق­تری درباره­ی این شخصیت آرمانی جهان شعر و اندیشه­ی حافظ دست پیدا کرد و به شناخت جهان بینی این شاعر مرموز و گرانقدر نزدیک­تر شد.

 

 

 

1-3-سؤالات پژوهشی

 

برخی از سؤالاتی که سعی شده است در این تحقیق به آن­ها پاسخ داده شود، عبارتند از:

 

 

• سابقه­ی کاربرد «پیر» در شعر شاعران پیش از حافظ به چه صورت بوده است؟

 

• آیا کاربرد «پیر مغان»، «پیر خرابات»، «پیر می­فروش» و… که در شعر حافظ فراوان به کار رفته­اند، در شعر شاعران پیش از وی نیز سابقه دارد یا فقط مختص حافظ است؟

 

• آیا به کار بردن الفاظی چون مغان و خرابات و… نشانگر گرایش حافظ به آیین زرتشتی و انحراف او از اسلام است؟