مکتب نوسازی …………………………………………………………………………………………………………………           23

 

دیوید مک کله کند ………………………………………………………………………………………………………….            25

 

اسملسر …………………………………………………………………………………………………………………………..            26

 

هوزلیتز …………………………………………………………………………………………………………………………..            27

 

راجرز……………………………………………………………………………………………………………………………….         27

 

دانیل لرنر ………………………………………………………………………………………………………………………..           27

 

ویلبرت مور ……………………………………………………………………………………………………………………..           28

 

روستو………………………………………………………………………………………………………………………………          28

 

کلمن……………………………………………………………………………………………………………………………….          30

 

اینکلس……………………………………………………………………………………………………………………………          31

 

هانگینتون…………………………………………………………………………………………………………………………           33

 

قضایای مفهومی ………………………………………………………………………………………………………………..          33

 

مکتب وابستگی…………………………………………………………………………………………………………………          35

 

اکلا ………………………………………………………………………………………………………………………………..          38

 

پل باران ……………………………………………………………………………………………………………………………         38

 

فرانک……………………………………………………………………………………………………………………………..          38

 

مشخصات و ویژگی های کلی نظریه وابستگی…………………………………………………………………………          39

 

قضایای مفهومی ……………………………………………………………………………………………………………….          40

 

نظام جهانی………………………………………………………………………………………………………………………          42

 

جهانی شدن……………………………………………………………………………………………………………………..          42

 

ساختار نظام جهانی……………………………………………………………………………………………………………           44

 

قضایای نظری …………………………………………………………………………………………………………………..           45

 

چارچوب نظری…………………………………………………………………………………………………………………          47

 

پیش فرض های مفهومی……………………………………………………………………………………………………..          55

 

تعریف مفاهیم…………………………………………………………………………………………………………………..          57

 

سایر مفاهیم ……………………………………………………………………………………………………………………..          65

 

فصل سوم:روش شناسی ……………………………………………………………………………………………………..          62

 

فصل چهارم:مورد پژوهی برنامه های توسعه پنج ساله ایران …………………………………………………………        70

 

مقدمه   …………………………………………………………………………………………………………………………….        71

 

مروری بر برنامه های توسعه در ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی ……………………………………………….        72

 

 

توسعه اجتماعی در برنامه سوم و چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران ………………………          77

 

گفتار اول : برنامه پنج ساله سوم توسعه جمهوری اسلامی ………………………………………………………..          78

 

ماهیت  و مختصات برنامه ………………………………………………………………………………………………….          80

 

ویژگی ها… ……………………………………………………………………………………………………………………          82

 

گفتار دوم:برنامه پنج ساله چهارم توسعه جمهوری اسلامی ……………………………………………………….          85

 

ماهیت  و مختصات برنامه …………………………………………………………………………………………………           87

 

ویژگی ها ……………………………………………………………………………………………………………………..           88

 

میزان تطابق  برنامه سوم و چهارم توسعه جمهوری اسلامی با پارادایم های توسعه………………………….          89

 

مکتب نوسازی…………………………………………………………………………………………………………………          91

 

مکتب وابستگی………………………………………………………………………………………………………………..          95

 

مکتب نظام جهانی ……………………………………………………………………………………………………………          105

 

یافته های تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………..          114

 

بررسی عدم اجماع بین برنامه های توسعه و طراحان برنامه………………………………………………………..          114

 

میزان پیگیری برنامه ها قبلی در هر برنامه ……………………………………………………………………………..          115

 

میزان هم راستایی برنامه های سوم و چهارم با هم …………………………………………………………………           116

 

فصل پنجم (نتیجه گیری) …………………………………………………………………………………………………         120

 

محدودیت ها…………………………………………………………………………………………………………………          125

 

پیشنهادات ……………………………………………………………………………………………………………………          125

 

فهرست مطالب ……………………………………………………………………………………………………………..          129

 

 

 

 

 

فهرست جداول

 

جدول 1-2  کلیات تحقیق ……………………………………………………………………………………………….          13

 

جدول 1-2 مراحل سه گانه کانت………………………………………………………………………………………          21

 

جدول 2-2 ویژگی جوامع از نظر دورکیم……………………………………………………………………………          22

 

جدول 2-3 گونه شناسی نوسازی ………………………………………………………………………………………          49

 

جدول 2-4 مفاهیم مکاتب توسعه ……………………………………………………………………………………..          56

 

جدول 3-1 روش های تحقیق ………………………………………………………………………………………….          69

 

جدول 4-1 شاخص های اقتصادی کشور در برنامه سوم توسعه ……………………………………………….         100

 

جدول 4-2 مقایسه عملکرد بودجه عمومی بر نامه سوم توسعه ………………………………………………..          101

 

جدول 4-3 شاخص های اقتصادی کشور در برنامه چهارم توسعه…………………………………………….          103

 

جدول 4-4 مقایسه عملکرد بودجه عمومی بر نامه چهارم توسعه……………………………………………..          104

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست نمودار

 

نمودار 2-1 مدل مکتب نوسازی…………………………………………………………………………………………          34

 

نمودار 2-2 مدل مکتب وابستگی………………………………………………………………………………………..          41

 

نمودار 2-3 مدل مکتب نظام جهانی…………………………………………………………………………………….          46

 

نمودار 2-4 مدل نظری راجرز…………………………………………………………………………………………….          47

 

نمودار 2-5 مدل نظری دانیل لرنر……………………………………………………………………………………….           50

 

نمودار 2-6 مدل نظری پل باران…………………………………………………………………………………………           51

 

نمودار 2-7 مدل نظری فرانک …………………………………………………………………………………………..           53

 

نمودار 2-8 مدل نظری والرشتاین ……………………………………………………………………………………….          54

 

نمودار 2-9 مدل نظری نظام جهانی……………………………………………………………………………………..          55

 

نمودار 4-1 مدل نظری پارادایم های توسعه در برنامه سوم و چهارم توسعه …………………………………          118

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

چکیده

 

بیش از نیم قرن از تدوین برنامه های توسعه برای کشور ایران می گذرد. با گسترش مدرنیزاسیون در جهان، در انتهای دوره قاجاریه و ابتدا دوره پهلوی نوسازی و توسعه رنگ و بومی جدی به خود گرفت و از آن زمان تحول و مدرن شدن دغدغه روشنفکران آن روز گردید.

 

اولین برنامه رسمی توسعه ایران توسط رضا شاه پهلوی به اجرا درآمد و قبل از انقلاب شش برنامه عمرانی و بعد از انقلاب اسلامی نیز تا کنون پنج برنامه توسعه تصویب و به اجرا در آمده است.

 

بعد از اتمام جنگ های جهانی، به قدرت رسیدن آمریکا و پیشرفت فنون و علوم در کشورهای اروپایی، کشورهای جهان سوم همواره مورد توجه اندیشمندان اروپایی قرار گرفته و به فراخور حال کشورها و در هر دوره ای از زمان، مکتبی از مکاتب توسعه ظهور نمود. مکاتبی که هدفشان نو نمودن کشورها به سبک و سیاق غربی شدن بود و اینک مکتب نظام جهانی است که مسلط بر کشورها شده است.

 

ایران به عنوان اولین کشور آسیایی برنامه توسعه را تدوین کرد. اما در طول قریب به شصت سال گذشته، هنوز این کشور نتوانسته است در سکوی توسعه یافتگی قرار بگرید و برچسب کشور در حال توسعه همچنان بر پیشانی آن است.

 

در این تحقیق بر آمدیم تا بدانیم، چه میزان برنامه های توسعه به اجرا در آمده توانسته ایران را در مسیر توسعه یافتگی قرار دهد. تطبیق سه پارادایم نوسازی،‌ وابستگی و نظام جهانی بر بدنه متن برنامه سوم و چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران از اهداف مان است تا با بررسی آن میزان همنوایی برنامه ها با یکدیگر و اجماع پارادایمی در برنامه ها و میان برنامه ریزان را مطالعه و بسنجیم.

 

امید است تحقیق پیش رو بتواند راهگشایی بخش کوچکی از راه عمیق و پر از فراز و نشیب توسعه یافتگی درایران باشد.

 

 

• مقدمه:

 

بیش از نیم قرن است که توجه دولت ها به سمت برنامه های توسعه جلب شده و به فراخور توان دولتها برنامه‌های توسعه در آنها به اجرا در آمده است. اما با توجه به تفاوتهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی که در کشورها وجود دارد، تمامی جوامع از مواهب توسعه به یک میزان برخوردار نبودند و از این منظر کشورها به ”توسعه یافته” و “ کم توسعه یافته” تقسیم شدند.

 

بعد از پبروزی انقلاب اسلامی ایران و اتمام جنگ تحمیلی دولتهای وقت برنامه های توسعه اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی را طی مدت زمان چهارساله طراحی نموده و به اجرا در آمده است.تا کنون پنج برنامه توسعه در ایران تدوین و به اجرا در آمده است، اما با توجه به نتایج حاصله از برنامه های به اجرا در آمده،  جامعه ایرانی هنوز نیاز به رویکری نو در این زمینه دارد و نیاز است بازنگری در برنامه های بلند مدت و کوتاه مدت برنامه های توسعه داشته باشیم.

 

ایران نیز همگام با سایر کشورهای غربی به تدوین برنامه های عمرانی در دوره پهلوی پرداخته و در مسیر توسعه قرار گرفت، اما با مقایسه ایران و سایر کشورها همچون ژاپن که همزمان با ایران برنامه های توسعه را تدوین و اجرا کرده اند، مشخص است که کشورهای همسایه و آسیایی شرقی به مراتب در درجه بالاتری از توسعه یافتگی قرار دارند .

 

لذا با توجه به این نگرش و ضرورت های موجود، کاستی ها و مشکلات نیاز است تا محققان و صاحب نظران با نگاهی نو به بازنگری برنامه های توسعه پرداخته و الگویی را مد نظر قرار دهند که بتوان به شاخص های توسعه نایل آییم.

 

بر همین اساس است که سیف الهی در کتاب خود می نویسد:

 

نظام اقتصادی- اجتماعی ایران برای رهایی از وابستگی و روابط ناعادلانه اقتصادی-  اجتماعی و پیامدهای ناشی از آن نیازمند برنامه اقتصادی- اجتماعی است که از درون فرهنگ خود و از متن اسلام گرفته شده باشد تا از این طریق از نظریه های اقتصادی و برنامه های مدون کشورهای خارجی بی نیاز شویم (سیف الهی-25:1390).

 

برای ترسیم برنامه های توسعه  اجتماعی – اقتصادی می بایست ساختارهای اقتصادی و اجتماعی و اقلیمی و فرهنگ ایران شناخته شود و با توجه بخش های کشور برنامه تدوین و از تمرگزگرایی و ارایه برنامه ها از مرکز برای شهرهای دیگر پرهیز شود.به عقیده تمامی کارشناسان و محققان برای داشتن جامعه ای که بتواند به سوی پیشرفت گام بردارد، داشتن برنامه ریزی مناسب و کامل امری ضروری است.

 

در دوره قاجاریه و با گسترش نوسازی در کشورهای اروپایی، ‌نوسازی نیز در ایران شکل گرفت. در دوران رضا شاه سرمایه گذاری انگلستان در صنعت نفت مرحله جدیدی در نوسازی اقتصاد را برای ایران پدید آورد و اجرای برنامه های عمرانی قبل از انقلاب 1357 زمینه ای برای گام برداشتن سریعتر بسوی نوسازی در کشور را موجب شد.

 

مدرنیزاسیون و توسعه از اولویت های برنامه های قبل از انقلاب اسلامی بوده است اما بعد از پیروزی انقلاب،‌ مخصوصا در سالهای اخیر بیشتر توجهات بر روی اجرای برنامه های ایرانی- اسلامی بوده است. اما با نگاه اجمالی بر الگوهای توسعه در جوامع می توان گفت،‌ اکثر کشورها از استراتژی مشخصی برای توسعه استفاده نکرده و منطبق با چهارچوب پارادایم های توسعه گام برنداشته اند.

 

با توجه به پارادایم های توسعه، وابستگی- نوسازی – نظام جهانی که سالهاست سایه بر برنامه های توسعه کشورها انداخته اند و با در نظر گرفتن اینکه ایران اولین کشور آسیایی می باشد که در سال 1326 اقدام به برنامه‌ریزی اقتصادی مدون نمود و تا پیروزی انقلاب در سال 1357 پنج برنامه عمرانی به اجرا در آمد و  پنج برنامه توسعه در دوران بعد از انقلاب  تدوین و اجرا گردیده، مشخص است که تئوریهای توسعه یافتگی هنوز نتوانسته اند در جایگاه مطلوبی در ایران قرار گیرد.

 

بیش از نیم قرن تجربه برنامه ریزی توسعه در ایران و طراحی برنامه ها در سالهای قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی زمینه انجام ارزیابی های واقع بینانه و عملی از نظام برنامه ریزی توسعه درایران را فراهم نموده است (غلامی نتاج- 1388) و نیاز است تا این سنجش توسط پژوهشگران در زمینه های گوناگون صورت پذیرد.

 

جامعه ایران مانند هرجامعه انسانی دیگری، از ترکیب پنج عنصر بنیادین و ساختاری تشکیل شده است،

 

 

• محیط جغرافیایی- اقلیمی

 

• گروه های قومی و جمعیتی

 

• شیوه های معیشی و تولیدی

 

• فرهنگ

 

• مدیریت سیاسی ویژه ( سیف الهی 1374 ص 43)

 

این عوامل و عناصر با تاثیر پذیرفتن از عوامل خارجی، پایه گذار نوعی از نظام اقتصادی- اجتماعی است که امروزه ما وارث آن هستیم و توسعه اجتماعی و اقتصادی ایران بر اثر ترکیب خاص عوامل  و عناصر تشکیل دهنده جامعه ایرانی، از یک حرکت ناموزون و ناهماهنگ برخوردار بوده است (همان-46).

 

حال با توجه به تعاریفی که صورت پذیرفت، در این تحقیق به دنبال آن هستیم تا اجماع پارادایم های توسعه در برنامه ها را رصد کرده و میزان تاثیر آن بر روی توسعه یافتگی ایران را بسنجیم.

 

1-2- بیان مساله:

 

در دوره بعد از انقلاب اسلامی، همچون دوره های تاریخ معاصر ایران،  شاهد اجرای برنامه های توسعه در ایران بوده ایم. از سال 1357 تا 1391 پنج برنامه توسعه در ایران تدوین و به اجرا در آمده است که از لحاظ محتوا با یکدیگر تفاوت های دا