سرمایه فکری شامل همه فرایندها و داراییهایی است که بصورت معمولی و سنتی در ترازنامه نشان داده نمی‌شود و همچنین شامل آن دسته از دارایی های نامشهود مانند علایم تجاری یا مارک تجاری و حق امتیاز است که روش های حسابداری مدرن آنها را در نظر می‌گیرند(Roos, 1997).
- سرمایه فکری مجموعه ای از منابع مشهود و نامشهود شرکت و تغییر و تحولات این منابع مشهود و نامشهود است.(Gupta etal., 2001).
- سرمایه فکری عبارتست از ارزشهای بسط یافته که ماهیتی نامحسوس دارند و از عملکردها و کارکردهای سازمان، فرایندها و شبکه های تکنولوژی اطلاعات، شایستگی، کارایی کارکنان و ارتباط با مشتری نشات می گیرد. دارایی فکری در بر گیرنده خلق دانش و نوآوری، بکارگیری دانش فعلی، با هدف شناسایی مشکلات کاری کارکنان و مشتریان، انتقال اطلاعات و کسب دانش از طریق تحقیق و یادگیری امکان پذیر خواهد بود.
بر اساس دیدگاه ویلیامز اجزا سرمایه فکری عبارتند از:
- سرمایه انسانی: شامل شایستگی های کارکنان، سیستم های توسعه منابع انسانی و رضایت کارکنان.
- مشتریان: تلاش سازمان برای توسعه روابط بلند مدت با مشتریان و ایجاد رضایت مشتریان.
- تکنولوژی اطلاعات و فرایند: دسترسی به سیستم های فناوری اطلاعات، توجه به فزایندها مانند تحقیق و توسعه، صرفه جویی و بهروری فراینهدای اداری،
- دارایی فکری: سرمایه گذاری و توسعه ایده های خلاقانه توجه به پتنت، کپی رایت، مارک تجاری، طرحهای صنعتی، اطلاعات محرمانه(Williams, 2000)
۲-۳- ویژگی های سرمایه فکری
سرمایه فکری، فرصت های تجاری جدید و موجب ارزش آفرینی می شود(Nordic Industrial Fund, 2001)
- سرمایه فکری، از طریق تعامل و ترکیب عوامل متعدد از طریق شبکه ها و تعهد مستقیم به مشتری ارزش آفرینی می کند.
- سرمایه فکری، احتمالات متعدد برای استفاده و توسعه دانش شرکت را ایجاد می کند و میتواند با هزینه پایین مجدداٌ طی شود.
- سرمایه فکری می تواند در موارد خاص دارای مالکیت قانونی باشد. ولی نمی توان آن را به کمک ساختار خاصی کنترل کرد.
سرمایه فکری شامل شایستگی های افراد است و با منابع مالی و مادی تفاوت دارد.
مدیریت سرمایه فکری رویکردهای متفاوتی را در بر می گیرد. بیشتر شرکت های دانشی رویکردهای اساسی در مدیریت سرمایه های انسانی، ساختاری و ارتباطی در محیط امروز دارند، ولی رویکرد سنتی دیگر کارکردی برای ایجاد مزیت رقابتی ندارد.
برای فرا تر رفتن از مراحل مدیریت سرمایه فکری سنتی، شرکت ها می توانند استراتژی زیر را دنبال کنند.
- بکارگیری رویکردهای فرهنگی که به سازمان به کمک توسعه دانش و شایستگی کمک میکند.
- یکپارچه سازی سیستم هایی که مدیریت سرمایه فکری را در سازمان یکپارچه و هماهنگ میکند
شرکت هایی که از رویکرد دوم استفاده می کنند به سایر ابزارها کمتر نیاز دارند. در سطوح مختلف سازمان ادراک ها و برداشت ها از مدیریت سرمایه فکری متفاوت است. مدیران ارشد بر نقش رهبری در جهت مدیریت منایع نامشهود استفاده می کنند. در حالیکه مدیران منابع انسانی بر ابزارهای اندازهگیری تاکید دارند.
مدیریت سرمایه فکری پیچیده است و بر تعهد همه سطوح سازمان برای بهره گیری از مزایای آن تاکید دارد . (Nordic Industrial Fund,2003)
۲-۴- چارچوب مدیریت سرمایه فکری
مفهوم سرمایه فکری در بر گیرنده همه منابع دانشی شرکت است. سرمایه فکری در بر گیرنده سه نوع سرمایه انسانی، ارتباطی و ساختاری است(Nordic Industrial Fund,2003).
ممکن است سازمانها با ابداع ابزارها و تکنیک های رسمی و غیر رسمی، بهبود مستمر ابعاد سرمایه فکری را به صورت مجزا فراهم کنند. ولی برای مدیریت کارامد سرمایه فکری، لازم است این سه منبع و نواحی کارکردی آنها ترکیب شوند. ترکیب این سه سرمایه، شرط لازم برای ایجاد شایسته محوری است.
سرمایه فکری به مفهوم سرمایه دانشی یا منابع دانشی است که در بر گیرنده شایستگی های کارکنان، سیستم های سازمانی و روابط بیرونی سازمان می باشد. در بحث سرمایه فکری، مفاهیم متعددی بدون یکپارچگی لازم در تئوری و در اجرا وجود دارند. بر این اساس مدل اجزا سرمایه فکری در این تحقیق به شکل زیر تدوین شده است.
شکل شماره ۱-۲ : چارچوب مدیریت سرمایه فکری
۲-۵- مدل های اندازه گیری سرمایه فکری
۲-۵-۱- مدل سرمایه فکری اسکاندیا
اسکاندیا اولین شرکت بزرگی است که تلاش منسجمی برای اندازه گیری سرمایه دانشی انجام داده است. این مدل منشا و ریشه های ارزش شرکت را با اندازه گیری عوامل پویای پنهان شناسایی کرده است. بر اساس این مدل عوامل پنهان سرمایه انسانی و ساختاری با هم سرمایه فکری را تشکیل می دهند. اجزا مدل عبارتند از:
۱)سرمایه انسانی: ترکیب دانش، مهارتها، نوآوری و ارزشها، فرهنگ و فلسفه سازمان. این سرمایه قابلیت خرید و فروش ندارد.
۲)سرمایه ساختاری: سخت افزار، نرم افزار، پایگاه داده، ساختار سازمان، حق پتنت، مارک تجاری و هر چیزی که توانایی پشتیبانی از بهروری سازمان را داشته باشد. به بیان دیگر هر چیزی که بعد از ترک محل کار در سازمان باقی می ماند. سرمایه ساختاری، به نوبه خود سرمایه مشتری و گسترش روابط با مشتریان کلیدی را شامل می شود. بر خلاف سرمایه انسانی،سرمایه ساختاری قابلیت خرید و فروش و مالکیت را داراست.
سرمایه فکری: مجموع سرمایه انسانی و ساختاری است.
این مدل در مجموع در برگیرنده عوامل مالی و غیر مالی است. در واقع این نوع مفهوم سازی بین عوامل مالی و غیر مالی نوعی توازن برقرار می کند. به عقیده بسیاری از محققان مدل اسکاندیا در فراتر رفتن از چارچوبهای سنتی آنچه که ارزش واقعی شرکت را بوجود می آورد موفق بوده است.این مدل در شناسایی نقش مشتری در ارزش آفرینی برای سازمان نقش مهمی داشته است (Bontis,2000)
شکل شماره ۲-۲ : مدل سرمایه فکری اسکاندیا
جدول ۱-۲ : نمونه ای از شاخص های سنجش اسکاندیا
| نمونه ای از شاخص های سنجش اسکاندیا | |
| مولفه | شاخصها |
| تمرکز مالی | درآمد/کارکنان
درآمد حاصل از مشتریان جدید/مجموع درآمد
نتایج حاصل از عملیات های تجاری جدید |
| تمرکز مشتری | زمان های ملاقات مشتریان
نسبت فروش قراردادها به کل فروش(%)
تعداد جذب مشتری به مشتریانی که جذب نشده اند(%) |
| تمرکز فرایند | تعداد کامپیوترهای شخصی/ تعداد کارکنان
ظرفیت تکنولوژی اطلاعات
زمان پردازش |
| نوسازی و بهسازی | شاخص رضایت کارکنان
هزینه های آموزشی/ هزینه های اداری(%)
متوسط سن یا عمر پتنت |
| تمرکز نیروی انسانی | مدیران دارای تحصیلات بالاتر(%)
میزان خروج از خدمت کارکنان(%)
شاخص رهبری(%) |
۲-۵-۲ مدل ارزیابی دارایی نامشهود
اسویبی در مدل خود نشان می دهد که دارایی قابل مشاهده یا ارزش ثبت شده[۱] یک سازمان برابر است با دارایی های محسوس[۲] منهای بدهی های قابل مشاهده. به زعم وی نبایستی پول را تنها معیار تلاش انسانی دانست. سیستم حسابداری ۵۰۰ ساله بشری بایستی دانش غیر مالی و دارایی های نامشهود توجه داشته باشد. سیستم سنتی فقط ساختار درونی یا کارایی عملیاتی را محاسبه می کند و به دو مولفه نامشهود دیگر توجهی ندارد.
این چارچوب دربر گیرنده سه نوع دارایی نامشهود به شرح جدول زیر است.(Bontis,2000)
جدول ۲-۲ : مدل ارزیابی دارایی نامشهود
| دارایی نامشهود | دارایی مشهود(ارزش ثبت شده)
داراییهای محسوس منهای بدهی های قابل مشاهده |
|||
| شایستگی های فردی | ساختار درونی یا کارایی عملیاتی | ساختار خارجی | ||
(آموزش و تجارب) |
(برند، مشتریان، سهامداران، روابط با عرضه کنندگان مواد اولیه) | |||
| (مدیریت، ساختار قانونی، نظام نامه ها و دستور العملها، تحقیق و توسعه، نرم افزار) | ||||
البته منظوراز شایستگی کارکنان همان سرمایه انسانی مطرح شده در طبقه‌بندیها قبلی است و منظور از ساختار داخلی، سرمایه ساختاری یا سازمانی و منظور از ساختار خارجی، سرمایه مشتری یا ارتباطی است.
در این مدل مفهومی، اسویبی شاخص های اصلی برای اندازه گیری سه مولفه های داراییهای نامشهود را معرفی کرده است که عبارتند از: رشد یا بازسازی[۳] ، کارایی و پایداری[۴]
جدول ۳-۲ : شاخصهای دارایی نامشهود
| شاخصهای دارایی نامشهود | |||
| ساختار بیرونی | ساختار درونی | شایستگی افراد | |
| رشد و بازسازی | · رشد ارگانیک
· رشد سهم بازار
· رضایت مشتری
· شاخص کیفیت |
· سرمایه گذاری در IT
· سرمایه گذاری ساختاری
· شاخص نگرش کارکنان درخصوص مدیران، فرهنگ و مشتریان |
· رشد تجارب حرفه ای
· جابجایی شایستگی |
| کارایی | · سود حاصل از هر مشتری
· سود هر کارمند |
· سهم پشتیبانی هر کارمند
· فروش حاصل از پشتیبانی هر کارمند
· نسبت پشتیبانی ستادی |
· تغییر در ارزش افزوده هر کارمند
· تغییر در نسبت کارکنان |
| ثبات و پایداری | · نسبت مشتریان بزرگ
· ساختار سنی
· فراوانی سفارشات تکراری |
· سن سازمان
· نسبت کارکنان تازه کار |
· میانگین سن
· ارشدیت
· نرخ جابجایی حرفه ای
· نسبت پرداخت به پست |
۲-۵-۳- مدل مدیریت دارایی فکری شرکت دو
بر اساس دیدگاه بونتیس شرکت شیمیایی دو[۵] یکی از شرکتهای پیشتاز در زمینه مدیریت دارایی فکری است .(Bontis,2000)
فرایند مدیریت سرمایه فکری در این شرکت در بر گیرنده شش مرحله به شرح زیر است.
- تعریف نقش دانش در کسب و کار.
- ارزیابی استراتژیهای رقابت و دارایی دانشی.
- طبقه بندی دارایی دانشی.
- ارزیابی ارزش این دارایی ها برای نگهداری، توسعه، فروش و یا واگذاری.
- سرمایه گذاری در بخشهایی که در آنها شکاف یا ضعف مشاهده می شود.
- ترکیب و جمع آوری دانش جدید در یک فرایند مستمر.
محتوای این مدل اندازه گیری و کاربردی است.
[۱] Book value
[۲] tangible assets
[۳]growth and renewal
[۴] efficiency and stability
[۵] Dow Chemical
