الف) عوامل تعیین کننده شخصیت.. 14

 

1-عامل های زیستی (وراثت) 14

 

2-عامل های اجتماعی. 14

 

3-عامل های فرهنگی. 14

 

4-عامل های موقعیتی. 14

 

ب) عوامل سازنده سازمان شخصیت.. 15

 

1-محیط قبل از تولد. 15

 

2-تجربیات نخستین. 15

 

3-آموزشگاه 16

 

4-فرهنگ جامعه. 16

 

ج) اساس و تأثیر مؤلفه های جدید در سازمان شخصیت.. 17

 

1-بنای سازمان شخصیت بر مؤلفه های جدید. 18

 

2-اختلال در مؤلفه های سازمان شخصیت.. 20

 

گفتار سوم: شناخت شخصیت مجرمانه و بررسی راههای درمان آن. 21

 

الف) جایگاه شخصیت مجرمانه. 21

 

ب) تعریف شخصیت مجرمانه. 22

 

1-خودبینی (خودمداری) 23

 

2-عدم استقرار (ناپایی) 23

 

3-پرخاشگری (حالت تهاجمی) 24

 

4-بی تفاوتی عاطفی. 24

 

5- متغیرها 25

 

ج) خصوصیات شخصیت مجرمانه. 27

 

د) چگونگی شناخت شخصیت مجرمانه. 28

 

1-نظریه نشانه ها 28

 

2-نظریه مقتضیات.. 28

 

3-طبقه بندی بزهکاران. 29

 

1-3-طبقه بندی کرچمر: 29

 

2-3- طبقه بندی شلدون: 30

 

ه)اهداف شناخت شخصیت مجرمانه. 31

 

و) روش های درمان شخصیت های مجرمانه. 32

 

گفتار چهارم: تاریخچه تشکیل پرونده شخصیت در دوران های مختلف.. 34

 

 

الف: دوران نخستین. 34

 

1-دوران انتقام خصوصی. 34

 

2-دوران دادگستری خصوصی. 35

 

3-دوران دادگستری عمومی. 36

 

ب: پیدایش مکاتب کیفری در دوران معاصر. 37

 

1-مکتب کلاسیک.. 37

 

2-مکتب نئوکلاسیک.. 39

 

3-مکتب تحققی (اثباتی) 41

 

1-نفی اختیار و آزادی اراده انسان (جبری بودن پدیده بزهکاری) 42

 

2-عدم مسئولیت اخلاقی. 44

 

4-مکاتب دفاع اجتماعی. 44

 

1-4. مکتب دفاع اجتماعی افراطی. 45

 

2-4. مکتب دفاع اجتماعی نوین. 46

 

فصل دوم: چگونگی شناسایی شخصیت (ابسرواسیون) و تشکیل پرونده شخصیت.. 48

 

چگونگی شناسایی شخصیت (ابسرواسیون) 50

 

گفتار اول: اقسام جرم شناسی بالینی. 51

 

الف) جرم شناسی بالینی در محیط آزاد 51

 

1-مزایای جرم شناسی بالینی در محیط آزاد 51

 

2-اشکالات جرم شناسی بالینی در محیط آزاد 52

 

ب) جرم شناسی بالینی در محیط بسته. 52

 

1-مزایای جرم شناسی بالینی در محیط بسته. 52

 

2-اشکالات جرم شناسی بالینی در محیط بسته. 53

 

گفتار دوم: مراحل مختلف جرم شناسی بالینی (ابسرواسیون) 53

 

الف) ابسرواسیون در مرحله تحقیقات مقدماتی. 53

 

ب) ابسرواسیون ضمن محاکمه و پس از محکومیت.. 54

 

گفتار سوم: روش های ارزیابی شخصیت جهت تشکیل پرونده شخصیت.. 54

 

الف) تحقیق و پژوهش اجتماعی. 55

 

ب) آزمایش پزشکی. 56

 

ج) آزمایش روانپزشکی. 57

 

د) آزمایش روانشناسی. 57

 

هـ) آزمایش ها و پژوهش های دیگر. 58

 

مبحث دوم: فرآیند تشکیل پرونده شخصیت.. 59

 

گفتار اول: انواع پرونده شخصیت.. 59

 

الف) پرونده شخصیت در دادرسی های اطفال و نوجوانان بزهکار. 59

 

ب) پرونده شخصیت در دادرسی های کیفری بزرگسالان. 62

 

گفتاردوم: فردی کردن کیفر با تشکیل پرونده شخصیت.. 64

 

الف) مفهوم فردی کردن کیفر. 64

 

ب) مراحل فردی کردن کیفر. 65

 

1-فردی کردن تقنینی. 65

 

2-فردی کردن قضایی. 66

 

3-فردی کردن اجرایی. 67

 

گفتار سوم: محاسن تشکیل پرونده شخصیت.. 68

 

الف) نابودی اعمال ضداجتماعی. 69

 

ب) جلب اعتماد مردم 69

 

ج) رعایت عدالت.. 70

 

د) اصلاح بزهکار و ممانعت او از تکرار جرم 71

 

فصل سوم: ضرورت تشکیل پرونده شناسایی شخصیت در مراحل مختلف  رسیدگی کیفری. 72

 

مبحث اول: مراحل تشکیل پرونده شخصیت.. 75

 

گفتار اول: تشکیل پرونده شخصیت در مرحله تحقیقات مقدماتی و تعقیب.. 75

 

الف) صدور قرار تأمین. 77

 

ب) تعلیق تعقیب.. 79

 

ج) استنطاق و بازجویی. 80

 

د) بازداشت موقت.. 81

 

گفتار دوم: مراجعه به پرونده شخصیت در مرحله تعیین مجازات.. 82

 

الف) شخصیت بزهکار و اصل فردی کردن مجازات ها 83

 

ب) شخصیت بزهکار و نهاد تعلیق مجازات.. 85

 

1-فلسفه تعلیق مجازات.. 86

 

2- شروط اعطای تعلیق مجازات.. 87

 

ج) تأثیر شخصیت بزهکار بر شدت مجازات.. 88

 

1-تخفیف مجازات.. 89

 

2-تشدید مجازات.. 90

 

مبحث دوم: اجرای حکم با درنظرگرفتن شخصیت بزهکار. 90

 

گفتار اول: شخصیت بزهکار و نهاد آزادی مشروط. 92

 

الف) فلسفه آزادی مشروط. 92

 

ب) شروط اعطای آزادی مشروط. 93

 

گفتار دوم: شخصیت بزهکار و نهاد عفو و بخشودگی. 94

 

الف) عفو عمومی یا عام 95

 

ب) عفو خصوصی یا خاص… 96

 

گفتار سوم: اهمیت تشکیل پرونده شخصیت برای زندانیان. 97

 

الف) روش های اصلاحی و تربیتی. 98

 

1-روش تدریجی یا ایرلندی. 98

 

2-روش منطبق با شخصیت.. 98

 

ب) طبقه بندی زندانیان. 98

 

فصل چهارم: موانع و دشواری های بکارگیری پرونده شخصیت.. 101

 

مبحث اول: انتقادات وارد بر اعتبار پرونده شخصیت.. 102

 

مبحث دوم: انواع موانع. 104

 

گفتار اول: موانع قانونی. 104

 

الف) فقدان الزام قانونی جهت تشکیل پرونده شخصیت.. 104

 

ب) تراکم پرونده های کیفری و آثار آن. 105

 

ج) تنوع نداشتن ضمانت اجراها 106

 

د) محدودیت قضات در تعیین ضمانت اجراها 107

 

گفتار دوم: موانع قضایی. 108

 

الف) فقدان آموزش تخصصی جهت تشکیل پرونده شخصیت.. 108

 

ب) تخصصی نبودن انتصاب قضات.. 108

 

گفتار سوم: موانع اجرایی. 109

 

الف) زمانبر بودن تشکیل پرونده شخصیت.. 109

 

ب) کمبود امکانات مالی جهت تشکیل پرونده شخصیت.. 109

 

ج) کمبود آزمایشگاه های مجهز به نیروی متخصص و فناوری پیشرفته. 110

 

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهاد 111

 

منابع. 117

 

پیوست ها 126

 

 

 

 

 

 

 

 

 

چکیده

 

اشتغال ذهنی بشر به مسأله جرم و مبارزه با ارتکاب جرم شاید به قدمت تشکیل اولین جوامع در بدوی­ترین اشکال خود بوده باشد ولی علیرغم قدمت و گذشت زمان طولانی بر این موضوع، طرح آن هیچ وقت کهنه نشده و پیوسته به عنوان موضوعی زنده و قابل بحث وجود داشته است. بنابراین مطالعه شخصیت انسان نیز از دوران قدیم مورد توجه بوده است و نظریات مختلفی دراین باره عنوان شده است.

 

تحت تأثیر اندیشه های مکتب تحققی، دفاع اجتماعی و به ویژه دفاع اجتماعی نوین، کاربرد اصطلاح «پرونده شخصیت» و «گزارش پیش از تعیین ضمانت اجرا» در نظام های کیفری دنیا متداول شد. همچنین در کنگره های بین المللی حقوق جزا و علم زندان ها تأکید شد که کیفر باید متناسب با شخصیت و حالت خطرناک مجرم باشد و اصل فردی کردن مجازات ها باید در قوانین کشورها پذیرفته و اجرا شود. به بیان دیگر سیاست اصلاح و درمان به عنوان شاخه ای از جرم شناسی بالینی موفق نخواهد شد مگر از راه شناسایی شخصیت مجرم و تشکیل پرونده شخصیت که ابزاری برای اجرای این سیاست است.

 

پرونده شخصیت که ضرورت تشکیل آن برای فرآیند کیفری از نیمه دوم سده بیستم مورد توجه قرار گرفته است حاوی نتایج و آزمایش های روان شناسی، پزشکی و اجتماعی درباره متهم و محکوم است. دست اندرکاران عدالت کیفری با مطالعه این نتایج و به طور کلی اقدامات انجام یافته، سعی در تطبیق مجازاتها، اقدامات تأمینی و تربیتی و به طور کلی تصمیم های قضایی با شخصیت متهم یا بزهکار دارند.

 

تشکیل چنین پرونده ای در حقوق کیفری ایران در برخی قوانین از جمله در مواد 22 و 25 ق.م.ا. و مواد 37، 39، 59 و 63 لایحه مجازات اسلامی 1390 و نیز در مواد 47 و 64 آئین نامه اجرائی سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور به طور ضمنی یا صریح مورد توجه قرار گرفته است. با این وجود در ایران تشکیل چنین پرونده ای در مراحل رسیدگی کیفری الزامی نیست و این در حالی است که در برخی کشورها مانند فرانسه تشکیل پرونده شخصیت در مرحله تحقیقات مقدماتی در مورد جرائم جنایی الزامی است و در مقام اعطای تعلیق و آزادی مشروط نیز رجوع به پرونده شخصیت ضرورت دارد.

 

با این وصف، پرونده شخصیت عبارت است از مجموعه آزمایش های جسمی و روانی و پژوهش های جامعه شناختی برای شناسایی شخصیت مجرم. گردآوری اطلاعات دقیق، مصاحبه کامل، مشاهده و معاینه علمی مجرم برای تشکیل پرونده شخصیت به تلاش و همت گروهی از متخصصان علوم مختلف مانند روانشناسی، پزشکی، روانپزشکی، جامعه شناسی، مددکاری و غیره بستگی دارد. این پرونده در فرآیند کیفری و پساکیفری کاربردهای بسیاری دارد که اهمیت و ضرورت تشکیل پرونده شخصیت را نشان می دهند.

 

با وجود اینکه طی سالها مطالعه و تجربه ضرورت تشکیل پرونده شخصیت و اهمیت آن در فرآیند کیفری و پساکیفری بیش از پیش آشکار شده است اما متأسفانه موانع و چالش هایی برای بکارگیری و بهره­مندی از مزایای آن وجود دارد و به ویژه جایگاه این پرونده درنظام کیفری ایران مطلوب نیست. بنابراین کارکرد پرونده شخصیت در ایران، در زمینه اصلاح و درمان مجرمان مورد توجه کافی قرار گرفته است.

 

واژگان کلیدی: شخصیت، پرونده شخصیت، جرم شناسی بالینی، اصلاح و درمان، حالت خطرناک

 

 

 

مقدمه

 

شخصیت در لغت به معنی شرافت، نجابت، بزرگواری، مرتبه و درجه آمده است، شخصیت از دیدگاه روان­شناسی با آنچه در اصطلاح عامیانه متداول است متفاوت می باشد. شخصیت ترجمه کلمه personality است و از واژه persona مشتق شده است، پرسونا به معنی ماسکی بود که در قدیم بازیگر تئاتر به چهره خود می زد و آن را تا آخر نمایش نگه می داشت. در تعریف شخصیت باید گفت «شخصیت یعنی عنصر ثابت رفتار فرد، شیوه بودن او و بطور کلی آنچه همراه با او هست و موجب تمایز او از دیگران می شود.»

 

از آنجا که عوامل موثر در شکل گیری شخصیت و تکوین آن مشتمل بر عوامل مختلفی است که از آن جمله می توان به عامل ژنتیک، وراثت و محیط اشاره کرد و همچنانکه از دیرباز در میان فلاسفه و متفکران درخصوص جبر و اختیار اختلاف نظر وجود داشته در جرم شناسی نیز اصل اختیار و آزادی در بزهکاری و همچنین تئوری جبر در بزهکاری هر کدام طرفدارانی دارد.

 

جرم شناسان در بررسی چگونگی تکوین پدیده جزایی در جامعه، علل جرم زایی را به عوامل فردی، روانی، محیطی و اجتماعی تقسیم می نمایند. سن، جنسیت، وراثت، اختلالات و عقده های روانی، نابسامانی های خانوادگی، طلاق، بیکاری، بی سوادی، اعتیاد، فقر فرهنگی و اقتصادی به عنوان بزرگترین عوامل جرم زا، نقش انکارناپذیری در زایش ناهنجاری های اجتماعی همچون جرم دارند.

 

در نظام حقوقی ایران طبق ماده 38 آئین نامه اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی مصوب 1384 شناخت شخصیت محکومان به حبس و کشف و حل مشکلات شخصی، خانوادگی و اجتماعی آنان با کسب نظر روان شناسان و ضبط این اطلاعات در پرونده شخصیت صریحاً ذکر شده و مطابق بند «ک» ماده 18 آئین نامه مذکور، تهیه آمار و اطلاعات جهت استفاده در امور اجرایی و مطالعات کیفر شناسانه لازم دانسته شده است.

 

با عنایت به اینکه ضرورت تشکیل پرونده شناسایی شخصیت بزهکار در امور کیفری از ضروریات یک دادرسی عادلانه کیفری است و این مسأله مخصوصاً در مرحله اتهامی یا دادسرا با حقوق دفاعی متهم و دفاع از اصل آزادی و حقوق فردی متهمان ملازمه دارد و این مسأله در حقوق کیفری ایران به سکوت برگزار شده است و فقط در یک مورد از این پرونده صحبت به میان آمده و آن هم در مرحله اجرای مجازات حبس که در آئین نامه سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی مندرج است که وافی به مقصود نمی باشد. لذا به منظور تعدیل عوامل زمینه ساز بزهکاری و در نتیجه مشاهده سیر نزولی آمار جرائم، تشکیل پرونده شخصیت متهم (نه فقط محکومان به حبس) در تمام مراحل دادرسی و اتکا به این پرونده جهت صدور حکم لازم و ضروری است.