فصل دوم: شواهد قرآنی وجود فطرت

2-1. شبهه ای قرآنی در خصوص وجود فطرت 53

فصل سوم: مشخصات فطرت

3-1. محتوای فطرت… 59

3-1-1. عقیده به توحید. 59

3-1-1-1. شواهد فطری بودن توحید. 59

3-1-1-2.تبیین مراد از فطری بودن توحید. 65

3-1-2. گرایش به عبودیت… 68

3-1-3. تطابق با دین.. 70

3-1-3-1. شواهد فطری بودن دین.. 71

3-1-3-2. تبیین مراد از فطری بودن دین.. 75

3-1-4. شناخت حسن و قبح.. 79

3-1-5. گرایش به حق.. 81

3-1-6. گرایش به زیبایی.. 83

3-2. اوصاف فطرت… 87

3-2-1. تبدیل ناپذیری.. 88

3-2-2. نسیان پذیری.. 88

فصل چهارم: عوامل بازگشت به فطرت

4-1. سختی ها 93

4-2. استدلال و احتجاج.. 96

4-3.آیات قرآنی.. 99

4-4. موعظه. 101

4-5. بیان مثل.. 104

4-6. انذار. 105

منابع و ماخذ 110

چکیده

موضوع تحقیق حاضر بررسی مقوله فطرت انسانی از منظر قرآن کریم می باشد . این مبحث با برخی مباحث اساسی از جمله توحید و معرفت الهی ، هویت شناسی و هدایت الهی رابطه اساسی داشته و همین امر اهمیت بحث از فطرت را نشان می دهد و لذا تبیین دقیق آن می تواند فواید علمی و عملی مهمی داشته باشد. فطرت انسان همان نحوه ی خاص از آفرینش اوست که همین آفرینش ویژه دلیل بینش شهودی و معرفت و گرایش فطری او به خدای سبحان می باشد؛ به گونه ای که می توان گفت فطرت انسان بر توحید و معرفت الهی سرشته شده است . در قرآن کریم آیات بسیاری وجود فطرت را برای انسان ثابت می کنند از جمله در آیه 30 سوره روم به طور واضح و روشن از فطرت انسان و لزوم تبعیت و پیروی از آن سخن به میان آمده است : «فَأقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیْفَاً فِطْرَتَ اللهَ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیْلَ لِخَلْقَ اللهِ ذَلِکَ الدِّینُ القَیِّمْ وَ لَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ».دلیل قرآنی دیگر بر وجود فطرت آیاتی است که حقایق و آیات قرآنی را ذکر معرفی فرموده و روی متذکر شدن انسان تأکید می نمایند . با این توضیح که برخی نظرات تفسیری این تعابیر را به این مفهوم دانسته اند که انسان قبلاً این حقایق را می دانسته و فراموش کرده است.آیات مربوط به توجه به خدای سبحان در سختی ها نیز اشاره به وجود فطرت خداجویی در انسان دارند .آیه میثاق نیز با توجه به تفسیر های بیان شده درباره آن بیانگر وجود توحید فطری در انسان می باشد .از آیات قرآن کریم مشخصات فطرت نیز استنباط می شود که بعضی از آن ها مربوط به محتوای فطرت و بعضی مربوط به اوصاف فطرت می باشد. محتوای فطرت انسان شامل گرایش او به توحید و عبودیت و بندگی و حقیقت و زیبایی و … می باشد که در قرآن کریم به آن ها اشاره شده است ؛ با توجه به آیات قرآن در زمینه محتوای فطرت می توان گفت که آیه میثاق و آیات مربوط به توجه به خدای سبحان در سختی ها را از جمله شواهد قرآنی توحید فطری در انسان می باشند ؛ هم چنین در ادبیات قرآنی برای اعلام حسن و قبح برخی امور هیچ دلیل و برهانی ارائه نشده است و این بدان معنی است که انسان به طور فطری به حسن و قبح آن امور واقف است . هم چنین از آیا ت قرآنی می توان استفاده نمود که اصل لزوم تبعیت از حق برای تمام انسان ها فطرتاً روشن است و نیازی به اثبات آن نیست ؛ تطابق دین و شریعت با فطرت انسان نیز از آیات قرآن از جمله آیه 30 سوره روم به دست می آید . از اوصاف مطرح شده برای فطرت در قرآن می توان به «نسیان پذیری » و «تبدیل ناپذیری» آن اشاره نمود. با توجه به صفت نسیان پذیری فطرت، در قرآن کریم عوامل مؤثر در تذکر انسان و رجوع به فطرت نیز بیان شده است : از قبیل سختی ها ، موعظه ، بیان مثل ، انذار ، احتجاج ،که هریک از آن ها از روش های تربیتی قرآن کریم می باشد و باعث می شوند که انسان پرده های غفلت و فراموشی را کنار زده و متوجه خواسته های فطرت اصیل و پاک خویش شود و در کنار این عوامل قرآن شرط پذیرش تذکر را نیز خشیت الهی بیان می کند.

کلید واژه : فطرت ،قرآن کریم ،تذکر ،مشخصات فطرت ،رجوع به فطرت .

مقدمه

یکی از مهم ترین مباحثی که در قرآن کریم و در روایات امامان معصوم(علیهم السلام) بر آن تأکید شده، مسأله فطرت است . در این راستا در آموزه های دینی به مباحثی از قبیل فطرتمندى انسان، فطرى بودن دین، فطرت پسندى حسن عدل و قبح ظلم، معلوم بودن فجور و تقوى به الهام فطرى، اعتراف پیشین انسان به ربوبیت الهى در عالم ذرّ و عهد و پیمان پیشین خداوند با او در عدم تبعیت از شیطان اشاره شده است . رابطه فطرت انسان با توحید و معرفت الهی و سایر مباحث اساسی اهمیت بحث از فطرت را نشان می دهد .

فطرت که خلقت خاص و آفرینش ویژه است اصلی‌ترین سرمایه و برترین ره توشه‌ای است که خداوند متعال انسان را از آن نعمت بزرگ، که سرشت خداشناسی آمیخته با گرایش و دلپذیری حق‌طلبی است، برخوردار نموده، و همواره وی را به حفظ و حراست آن سفارش می‌کند. سالکی که با تمسک به عمود قیم فطرت در راه شکوفائی و رشد آن کوشا باشد ،بدون تردید به مقصد نائل و واصل خواهد شد، اگر فطرت انسان شناخته نشود و ابعاد وجودی آن در انسان شناسایی نگردد، انسان به قله‌های کمال و موفقیت‌های معنوی نخواهد رسید، چنان که بنا به نقلی رسول اکرم (ص) می فرماید : «مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبّه»(آمدی /232)(هر که خود را شناسد ،خدایش را شناخته است ). پس آدمی قبل از آنکه به شناخت جهان پیرامون خود و نیک و بد آن بپردازد، باید خود را بشناسد و گنجینه های فطرت و نهاد خود را کشف نماید و آنها را به کمال برساند و امیال نفسانی و شهوانی خود را تعدیل کند. در این صورت است که به بزرگ ترین سعادت نایل می شود. اما اگر غفلت بورزد و استعدادهای خود را نیابد و شکوفا نسازد و فقط نیازهای مادی و امیال نفسانی و حیوانی خود را بر آورد، گرفتار خسران می گردد و از مرتبه انسانیت به حیوانیت تنزل می کند.

تمام اهداف تربیتى به فطرت آدمى محقق مى شود و آنچه زمینه سیر به سوى حقیقت انسان را فراهم مى سازد فطرت اوست.خداى متعال همه موجودات را به آفرینشى مخصوص داشته است که به سبب آن آفرینش به سوى مطلوب

خویش سیر کنند و به کمال حقیقى خود برسند.

لذا با توجه به جایگاه ویژه فطرت در فرهنگ و معارف اسلامی بحث درباره فطرت انسان از منظر قرآن کریم و ویژگی ها و راه های شکوفائی و رشد و تعالی آن از اهمیّت ویژه ای برخوردار خواهد بود .در این رساله در بخش اول به معنا شناسی فطرت و رابطه فطرت با مباحث اساسی انسان پرداخته می شود و در بخش دوم شواهد قرآنی وجود فطرت در انسان بیان شده و شبهاتی که پیرامون وجود فطرت در انسان مطرح شده است پاسخ داده می شود و در بخش سوم به مشخصات فطرت از دید گاه قرآن که شامل محتوا و اوصاف فطرت می شود ، پرداخته می شود و در بخش پایانی عوامل تذکر و بازگشت به فطرت بیان می شود .

بیان مسأله :

از مباحث مهم و حساس موجود در آیات وحیانی ،مبحث فطرت انسانی است . در اهمیت این مقوله همین بس که با اساسی ترین مبحث انسانی یعنی معرفت الله و همچنین مباحث مهم دیگرمانند هویت شناسی انسان رابطه وثیق پیدا می کند . رساله حاضر در صدد است بعون الله تعالی به تبیین قرآنی این مقوله بپردازد . یکی از ابعاد بحث ،معنا شناسی فطرت است و مطلب دیگری که بایستی به خوبی تبیین گردد رابطه فطرت انسان با سایر مباحث اساسی از قبیل« توحید » ، « هدایت الهی» و «هویت انسان » است . مبحث دیگر ی که بایستی ضمن این تحقیق تبیین گردد ،ادله و شواهد اثبات اصل وجود فطرت انسانی با استفاده از آیات قران کریم می باشد . البته در این راستا لازم است به شبهاتی که از ظاهر برخی آیات شریفه در این خصوص متبادر به ذهن می شود پاسخ داد .بُعد دیگر بحث تبیین مشخصاتی است که قرآن کریم برای فطرت انسانی بیان می نمایدکه این مشخصات را می توان در دو قالب کلی محتویات و اوصاف فطرت مطرح نمود، در زمینه محتویات فطرت ، بایستی با توجه به آیات قرآن کریم گرایش هاو کشش ها و خواسته های فطری انسان تبیین شود و در زمینه اوصاف فطرت نیز باید ویژگی ها و خصوصیت ها ی فطرت انسان از دید گاه قرآن بیان شود . در نهایت با توجه به نسیان پذیری فطرت، عواملی که قرآن کریم در خصوص بازگشت به فطرت اصیل انسانی مطرح فرموده و هم چنین شرایط مؤثر بودن این عوامل بایستی استنتاج و تبیین گردد.

ضرورت تحقیق :

بر اساس آموزه های وحیانی ، فطرت انسانی با اصلی ترین حقیقت عالم یعنی توحید و معرفت الله تعالی ارتباط وثیق دارد و همین وابستگی کافی است که به تبیین دقیق مقوله فطرت پرداخته شود .به عبارت دیگر تبیین مقوله فطرت می تواند معارفی اساسی در خصوص توحید و معرفت الله و طریقه نیل به توحید و معرفت الهی را ارائه نماید .گذشته از این تبیین مقوله فطرت قدمی است اساسی در خصوص پاسخ گویی به سؤال اساسی انسان در خصوص خود شناسی .