تعریف و ابعاد سرمایه اجتماعی
واژهی سرمایه اجتماعی برای نخستین بار توسط هانیفان (۱۹۱۶) به منظور بیان اهمیت مشارکت اجتماعی در ارتقای عملکرد مدارس به کار گرفته شد (شجاعی باغینی، ۱۳۸۷؛ پوتنام، ۲۰۰۰). بعد از وی، ایده مذکور چندین دهه به دست فراموشی سپرده شد و مجدداًً در دهههای بعدی در حوزه های گوناگون مورد توجه و بررسی قرار گرفت (بیکر[۱]، ۱۹۸۴). در دو دهه اخیر نیز صاحبنظران با توجه به مبانی نظری و شرایط عملی متفاوت، تعاریف متنوعی از سرمایه اجتماعی ارائه کردند که ضمن برخورداری از وجوه مشترک، تفاوتهایی نیز در آنها مشاهده می شود (سامپسون[۲]، ۲۰۰۱؛ وارن، تامپسون و سِگارت[۳] ، ۲۰۰۱؛ گتیل و تامپسون[۴]، ۲۰۰۱). بوردیو (۱۹۹۰) سرمایه اجتماعی را منابع بالقوه و بالفعلی میداند که با عضویت در شبکهی پایایی از روابط کم و بیش نهادینه شده و آشنایی یا شناخت متقابل افراد با یکدیگر به دست میآید. از نظر فوکویاما (۱۹۹۵) سرمایه اجتماعی به معنی توانایی افراد برای کار کردن با یکدیگر به منظور دستیابی به اهداف مشترک در گروه و سازمان میباشد. بر این اساس، سرمایه اجتماعی زمانی به وجود میآید که روابط بین افراد به گونهای دگرگون شود که کنش میان آنها را تسهیل کند (کلمن، ۱۹۹۰). پوتنام (۱۹۹۳) نیز با تأکید بر انجمنهای افقی[۵]، سرمایه اجتماعی را متشکل از شبکه های اجتماعی (شبکهی فعالیتهای مدنی) و هنجارهای همراه آن میداند که به تسهیل همکاری و مشارکت در جهت منافع متقابل اعضای انجمن یا گروه میانجامد (شجاعی باغینی، ۱۳۸۷). کلمن (۱۹۹۰) سرمایه اجتماعی را ارزش آن جنبه از ساختارهای اجتماعی میداند که به عنوان منبعی در اختیار اعضاء قرار میگیرد تا بتوانند به اهداف خود دست یابند. بدین ترتیب از نظر کلمن، سرمایه اجتماعی علاوه بر روابط افقی، مشتمل بر انجمن های عمودی به منظور برقراری رابطه با سایر واحدها نیز میباشد. از دیدگاه لین[۶] (۲۰۰۱) سرمایه اجتماعی مجموعه منابع موجود در ساختار اجتماعی میباشد که امکان دسترسی بدان امکان پذیر باشد.
استن و هیوز[۷] (۲۰۰۲) سرمایه اجتماعی را مفهومی چند بُعدی و متشکل از ابعاد و عناصر متعددی مانند شبکه ها، اعتماد و بدهبستان میدانند و با تأکید بر کیفیت روابط اجتماعی و ساختار این روابط معتقدند که سرمایه اجتماعی صرفاً مختص نوع خاصی از شبکه های اجتماعی نیست، بلکه در انواع شبکه‌هایی به شرح ذیل مشاهده می شود:
- شبکه های موجود در قلمرو غیررسمی مانند پیوندهای خویشاوندی و خانوادگی.
- شبکه های موجود در قلمرو تعمیم یافته[۸] مانند پیوند با افرادی که فرد آنها را به خودی خود نمیشناسد.
- شبکه های موجود در قلمرو نهادی[۹] مانند ارتباط فرد با نهادها.
در مجموع میتوان گفت، سرمایه اجتماعی مجموعه ای از شبکه ها، هنجارها و اعتماد اجتماعی موجود در یک سیستم دانشگاهی است. به نحوی که با افزایش تعداد شبکه های موجود در یک سیستم، علاوه بر اینکه به افزایش سرمایه اجتماعی کمک خواهد شد، با توسعه هنجارهای اجتماعی مثبت مانند مسئولیت پذیری، رعایت انصاف و عدالت و … بستر توسعه اعتماد فزاینده در درون سیستم نیز فراهم خواهد آمد. بدینترتیب، با توجه به مطالب مذکور، تلاش جهت شناسایی و شناخت ابعاد و عناصر سرمایه اجتماعی امر مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
۲ ـ ۱ ـ ۲ ـ ۲ ـ ابعاد سرمایه اجتماعی
از نظر محققان و صاحبنظران سرمایه اجتماعی دربرگیرندهی ابعاد و عناصر متعددی است که تعیین کننده کیفیت آن میباشد. برای مثال از نظر نارایان و کسیدی[۱۰] (۲۰۰۱) ابعاد سرمایه اجتماعی شامل اعتماد، عضویت در انجمن ها یا مشارکت در اجتماع محلی، فعال بودن در زمینه های اجتماعی، جرم و امنیت، ارتباطات محلی، ارتباطات خانوادگی و دوستانه، تحمل گوناگونی، عمل متقابل، تعهد سیاسی و رفاه ذهنی میباشد. از نظر گروتارت، نارایان، جونز و وولکُک[۱۱] (۲۰۰۴) نیز طیف شش بُعدی سرمایه اجتماعی شامل گروهها و شبکه ها، اعتماد و انسجام، عمل جمعی و همکاری، اطلاعات و ارتباطات، همبستگی اجتماعی، توانمندسازی و عمل سیاسی میباشد. استن[۱۲] (۲۰۰۱) نیز سرمایه اجتماعی را متشکل از دو بُعد کیفیت (هنجار) و ساختار (شبکه) روابط اجتماعی میداند که بُعد ساختاری در رابطه با ساختارها و فرایندهای مدیریتی و بُعد کیفیت در رابطه با پدیدههایی نظیر ارزش ها، نگرش ها، تعهدات، مشارکت و اعتماد موجود می باشد.
با وجود تحقیقات متعدد پیرامون سرمایه اجتماعی و ابعاد سازندهی آن، این موضوع همچنان به عنوان یک موضوع مورد اختلاف به شمار میآید و هر کس از منظری بدان نگاه کرده است (جدول شمارهی ۲). اما آنچه بر آن اتفاق وجود دارد آن است که هنجارها و شبکه های اجتماعی عناصر اصلی این سرمایه محسوب میشوند و اعتماد نیز بخشی از آن یا حداقل جانشینی نزدیک برای آن محسوب می‌شود. لذا در توضیح ابعاد فوق میتوان هنجارهای اجتماعی را قواعد رسمی شکلدهنده به رفتار در شرایط مختلف و اعتماد را سطح اطمینان افراد به یکدیگر دانست. شبکهی اجتماعی را نیز گروهی از درون پیوسته متشکل از افرادی دانست که دارای نسبتی با یکدیگر بوده که ضمن برخورداری از هنجارهای اجتماعی خاص خود، دارای سطوح تعهد متقابلی به یکدیگر نیز میباشند. بدینترتیب، سرمایه اجتماعی با پدید آوردن چارچوب‌ها و قالبهای رفتاری معین و تعریف شدهای همچون اجبار، انتظار، اعتماد، هنجار، ضمانت اجرایی مؤثر، روابط اقتدار و سازمان اجتماعی هم شبکهی روابط اجتماعی بین کنشگران را مستحکم می کند و هم با تسهیل رفتار کنشگران در این شبکه، تحقق اهداف آنان را ممکن میسازد (کلمن، ۱۹۹۰).
جدول شمارهی ۲: ابعاد سرمایه اجتماعی
| ارائه دهنده | ابعاد |
| بانک جهانی[۱۳] (۱۹۹۸) | عضویت در گروههای غیررسمی و شبکه ها، خونگرمی و خوشمشربی، مشارکت در اجتماع و پیوندهای همسایگی، پیوندهای خانوادگی، اعتماد و هنجارهای انصاف و برابری، جرم و امنیت، بهداشت روانی و پرداختن به امور سیاسی. |
| فلورا (۱۹۹۹) | اعتماد متقابل، تعامل اجتماعی متقابل، گروههای اجتماعی، احساس هویت جمعی و گروهی، احساس وجود تصویری مشترک از آینده، کار گروهی در یک سیستم اجتماعی. |
| بریانت و نوریس[۱۵] (۲۰۰۲) | مشارکت اجتماعی، تعهد اجتماعی و التزام، میزان توانمندی (کنترل و خودکارایی)، احساس عضویت در اجتماع، شبکه های اجتماعی، حمایت اجتماعی و کنش متقابل اجتماعی، اعتماد، عمل متقابل و همبستگی اجتماعی. |
| هارپر[۱۶] (۲۰۰۲) | مشارکت اجتماعی (شبکه ها)، شبکه های اجتماعی و حمایت اجتماعی (شبکه ها)، عمل متقابل و اعتماد (هنجارها و ارزشهای مشترک)؛ مشارکت مدنی (همکاری)؛ جنبه های منطقهی محلی (هنجارها و ارزشهای مشترک). |
| فلپ[۱۷] (۲۰۰۲) | حجم شبکه یعنی تعداد افراد موجود در شبکه، منابع موجود در شبکه، میزان دسترسی بهاین منابع. |
اداره آمار استرالیا
(۲۰۰۴) |
الف) کیفیت شبکه ها شامل ۱) هنجارها یعنی اعتماد و معامله به مثل، احساس اثربخشی، همکاری و پذیرش تنوع. ۲) هدف مشترک یعنی مشارکت اجتماعی، مشارکت مدنی، حمایت از اجتماع، دوستی و مشارکت اقتصادی.
ب) ساختار شبکه ها شامل سایز شبکه، فراوانی شبکه، تراکم و انعطاف، جا به جایی و عدم ثبات و روابط قدرت.
ج) مبادلههای شبکه ای شامل ۱) حمایت مشترک یعنی حمایت مالی، عاطفی و تشویق، انسجام در اجتماع و کنش مشترک. ۲) دانش و اطلاعات مشترک. ۳) مذاکره. ۴) استفاده از ضمانت اجرا.
د) انواع شبکه ها شامل ۱) پیوند دهنده ۲) متصل کننده ۳) ربط دهنده ۴) انزوا. |
| نوریس[۱۸] (۲۰۰۵) | مشارکت اجتماعی، شبکه های اجتماعی و حمایت، مشارکت مدنی، اعتماد و عمل متقابل. |
با نظر به مطالب یاد شده، در مجموع میتوان گفت، سرمایه اجتماعی دارای سه بُعد کلی شبکهی اجتماعی، هنجار اجتماعی و اعتماد اجتماعی است که هر کدام از این ابعاد نیز مشتمل بر عوامل و شاخص های زیرمجموعهی خود میباشند. به نحوی که در تعامل سیستمی با یکدیگر، منظومهای را تشکیل می دهند که ضمن اثرگذاری بر کیفیت سرمایه اجتماعی، متأثر از آن نیز میباشند (ترکزاده و محترم، زیرچاپ). با این وجود، نگاه به سرمایه اجتماعی و ابعاد و عناصر سازندهی آن و همچنین توسعه آن در سیستم، بر حسب دیدگاه ها و رویکردهای صاحبنظران و مدیران و مسئولان آموزشی متفاوت خواهد بود. لذا در ادامه با بیان دیدگاه ها و رویکردهای موجود پیرامون سرمایه اجتماعی، به اساتید، مدیران و مسئولان آموزشی کمک خواهد شد تا با شناخت این دیدگاه ها و رویکردها، علاوه بر پی بردن به دیدگاه خود پیرامون سرمایه اجتماعی، در صورت لزوم به تغییر و توسعه رویکرد یا دیگاه خود نیز بپردازند.
[۱] -Baker
[۲] -Sampson
[۳] -Warren, Thompson & Saegert
[۴] -Gittell & Thompson
[۵] -Horizental association
[۶] -Lin
[۷]- Ston & Heuse
[۸] -Generalized realm
[۹]- Institutional realm
[۱۰] -Narayan & Cassidy
[۱۱] -Grootaert, Narayan, Jones & Woolcock
[۱۲] -Ston
[۱۳] -The Woed Bank
[۱۴] -Flora
[۱۵] -Bryant & Norris
[۱۶] -Harper
[۱۷] -Flap
[۱۸] -Noris
