دیدگاه هایی پیرامون سرمایه اجتماعی
فولی و ادواردز[۱] (۱۹۹۹)، با معرفی بوردیو، کلمن و پوتنام به عنوان سه شاخه به نسبت متمایز در پژوهشهای مربوط به سرمایه اجتماعی ضمن اینکه از آنها به عنوان نظریهپردازان کلاسیک سرمایه اجتماعی یاد می‌کنند (فیلد[۲]، ۲۰۰۳). با تأکید بر دیدگاه آنها، عمدهترین تعاریف پیرامون سرمایه اجتماعی را به آنها نسبت می دهند و اظهار میدارند در حالیکه بوردیو به سرمایه اجتماعی به عنوان ابزار تمایز اجتماعی نگاه می کند، کلمن و پوتنام از آن به عنوان ابزار پیوند اجتماعی یاد می کنند. البته با وجود تمایز در دیدگاه آنها، هر سه نفر سرمایه‌ی اجتماعی را مشتمل بر ارتباطهای فردی و کنشهای متقابل بینفردی، همراه با مجموعه‌های مشترکی از ارزشها میدانند که در رابطه با تعاملات بین افراد میباشد (نوغانی و اصغرپور، ۱۳۸۷). لازم به ذکر است که در ادامه به منظور بیان تفاوتهای موجود بین رویکردهای کلاسیک سرمایه اجتماعی، توضیح مختصری از آنها ارائه می شود.
بوردیو (۱۹۸۷) با تعریف سرمایه اجتماعی به عنوان “مجموعه ای از منابع واقعی و مجازی که از طریق برخورداری از شبکه های پایا و کم و بیش نهادینه شدهی روابط دو جانبه، برای یک فرد یا گروه انباشته می شود” آن را مشتمل بر دو بُعد شبکهی اجتماعی و جامعهپذیری میداند و اظهار میدارد که بهره برداری از منافع شخصی حاصل از این روابط ـ به عنوان پایه انسجام گروهی ـ منوط به آگاهی، شناخت و عمل به هنجارها و الگوهای روابط بینفردی میباشد (شجاعی باغینی، ۱۳۸۷؛ پوپ[۳]، ۲۰۰۳).
کلمن (۱۹۸۸) نیز با عطف به تعریف بوردیو، سرمایه اجتماعی را بخشی از ساختار اجتماعی میداند که به کنشگر اجازه میدهد تا با بهره گرفتن از آن به منافع خود دست یابد. بنابراین، به نظر او سرمایه اجتماعی با کارکردش تعریف می شود (شجاعی باغینی، ۱۳۸۷؛ سلطانی و جمالی، ۱۳۸۷؛ آگراوال[۴]، ۲۰۰۶). یعنی سرمایه اجتماعی علاوه بر اینکه به عنوان یک دارایی منحصر به فرد از یک ساخت اجتماعی به تسهیل فعالیتهای شخصی و گروهی افراد کمک مینماید؛ دستیابی به اهداف و منافع مُعیّنی ـ مانند انتظارات و تعهدات دو جانبه، اعتماد و بدهبستان و تثبیت هنجارها و ارزشها در روابط اجتماعی ـ که در نبود آن قابل دستیابی نمیباشند را امکان پذیر میسازد (سلطانی و جمالی، ۱۳۸۷؛ آگراوال، ۲۰۰۶).
کلمن (۱۹۹۰) با بیان ویژگیهایی برای سرمایه اجتماعی، ضمن بیان اهمیت آن در کنار سایر سرمایهها در پیشرفت و بهبود زندگی، به تمایز آن با سایر سرمایهها نیز اشاره می کند:
- سرمایه اجتماعی به راحتی مبادله نمی شود.
- سرمایه اجتماعی دارایی شخصی هیچ فردی نیست.
- سرمایه اجتماعی نتیجه فرعی سایر فعالیتهاست.
- سرمایه اجتماعی در صورت استفادهی بیشتر نه تنها مستهلک نمی شود، بلکه افزایش نیز مییابد و به توسعه زیستی و بهبود زندگی روحی و روانی انسانها کمک می کند.
علاوه بر تعاریف فوق، پوتنام (۱۹۹۳) نیز با به کارگیری مفهوم سرمایه اجتماعی در سطحی فراتر از سطح فردی، آن را شامل خصوصیاتی از سازمانهای اجتماعی همچون شبکه ها، هنجارها و اعتماد میداند که باعث تسهیل همکاری و هماهنگی دو جانبه بین افراد میگردد. لذا از منظر وی سرمایه اجتماعی یک دارایی جمعی و یک کالای عمومی در گروههای اجتماعی محسوب می شود که از طریق ایجاد منافعی همچون اعتماد، بدهبستان و تعهدات ناشی از آن به تسهیل تعاملات و مشارکت بین افراد و گروهها منجر می شود (شجاعی باغینی، ۱۳۸۷؛ پوتنام، ۲۰۰۰).
در بسیاری از تحقیقات بر این نکته تأکید شده است که گرچه هر سه نظریهپرداز مذکور، تعاریف متنوعی از سرمایه اجتماعی ارائه کرده اند اما تحقیقات زیادی به این نتیجه رسیده اند که این دیدگاه های متغیر پیرامون سرمایه اجتماعی جدای از هم نیستند. بلکه به دلیل برخی تفاوتها مکمل یکدیگرند (بانکجهانی، ۱۹۹۸؛ وال، فراز و چِریِر[۵]، ۱۹۹۸؛ استن، ۲۰۰۱). لذا در ادامه شباهتها و تفاوتهای دیدگاه هر سه نظریهپرداز ذکر شده است (جدول شمارهی ۳).
جدول شمارهی ۳: شباهتها و تفاوتهای میان دیدگاه بوردیو، کلمن و پوتنام پیرامون سرمایه اجتماعی
| نظریه پردازان | تفاوت | شباهت |
| بوردیو | سرمایه اجتماعی یک دارایی فرهنگی و اجتماعی است. | سرمایه اجتماعی منبعی برای فعالیتهای جمعی است. |
| کلمن | سرمایه اجتماعی بعدی از ساختار اجتماعی است. | |
| پوتنام | سرمایه اجتماعی یک دارایی جمعی است. | |
| بوردیو | سرمایه اجتماعی در کلاس درس شکل میگیرد. | سرمایه اجتماعی در اجتماعات شکل میگیرد و با گذر زمان انباشت می شود. |
| کلمن | سرمایه اجتماعی در خانواده و سازمان شکل میگیرد. | |
| پوتنام | سرمایه اجتماعی در سطوح منطقهای شکل میگیرد. | |
| بوردیو | مقیاس سرمایه اجتماعی پیشرفت تحصیلی است. | سرمایه اجتماعی مبتنی بر هدف و دارای نقش مهمی در کمک به اشخاص و گروهها جهت نیل به مطلوبیتهاست. |
| کلمن | مقیاس سرمایه اجتماعی قدرت شخص است. | |
| پوتنام | مقیاس سرمایه اجتماعی توسعه و بهبود موفقیت ملی است. | |
| بوردیو | سرمایه اجتماعی نوعی کنترل اجتماعی برای محرومسازی برخی افراد است. | سرمایه اجتماعی وسیلهی کنترل اجتماعی است. |
| کلمن | سرمایه اجتماعی راهی برای هنجارسازی و ایجاد معیارهایی برای تشخیص امنیت و عملکردهای صحیح و بدون نقص است. | |
| پوتنام | سرمایه اجتماعی راهی برای هنجارسازی و ایجاد معیارهایی برای تشخیص امنیت و عملکردهای صحیح و بدون نقص است. |
مطالب جدول فوق با بهره گرفتن از منابع ذیل تدوین شده است: شجاعی باغینی، ۱۳۹۷؛ وال و همکاران، ۱۹۹۸؛ آگراوال، ۲۰۰۶٫
مطابق با جدول شمارهی ۳، از دیدگاه هر سه نظریهپرداز، سرمایه اجتماعی منبعی برای فعالیتهای جمعی به شمار میآید. با این وجود، در حالیکه از نظر بوردیو، سرمایه اجتماعی یک دارایی فرهنگی و اجتماعی است، کلمن از آن به عنوان بُعدی از ساختار اجتماعی و پوتنام از آن به عنوان یک دارایی اجتماعی جهت نیل به یک جامعه دموکراتیک یاد می کند (شجاعی باغینی، ۱۳۸۷). همچنین، در حالیکه پیرامون این نکته که سرمایه اجتماعی شکلگرفته در اجتماعات با گذشت زمان انباشته می شود بین این سه تن اتفاق نظر وجود دارد، دیدگاه های آنها پیرامون اندازه اجتماعی که سرمایه اجتماعی در آن اتفاق میافتد متفاوت است. علت چنین تفاوت دیدگاهی می تواند این باشد که بوردیو پیرامون سرمایه اجتماعی کلاس درس، کلمن پیرامون سرمایه اجتماعی خانواده و سازمان و پوتنام نیز پیرامون سطوح منطقهای سرمایه اجتماعی بحث کرده اند (وال و همکاران، ۱۹۹۸). مطابق با مطالب مذکور در جدول فوق، با وجودیکه در هر سه دیدگاه، سرمایه‌ی اجتماعی مبتنی بر هدف و دارای نقش مهمی در کمک به اشخاص و گروهها جهت نیل به مطلوبیت‌ها در نظر گرفته می شود. چون بوردیو مقیاس سرمایه اجتماعی را قدرت شخصی، کلمن پیشرفت تحصیلی و توسعه انسانی و پوتنام توسعه و بهبود موفقیت ملی ذکر می کنند، دیدگاه آنها تا حدودی از یکدیگر متمایز می شود (آگراوال، ۲۰۰۶). در نهایت اینکه، در حالیکه سه دیدگاه فوق، سرمایه اجتماعی را به عنوان کنترل اجتماعی در نظر میگیرند، بوردیو سرمایه اجتماعی را نوعی کنترل اجتماعی برای محرومسازی برخی افراد و کلمن و پوتنام، سرمایه اجتماعی را به عنوان راهی برای هنجارسازی و ایجاد معیارهایی در جامعه برای تشخیص امنیت و عملکردهای صحیح و بدون نقص در نظر میگیرند (وال و همکاران، ۱۹۹۸).
[۱] -Foley & Edvards
[۲] -Field
[۳] -Pope
[۴] -Agrawal
[۵]- Wall; Ferrazz & Schreyer
