2-1-4 فلسفه اخلاق………………………………………………………………………………………………………….17

 

2-1-5 تفاوت علم اخلاق و فلسفه اخلاق……………………………………………………………………………17

 

2-1-6 فلسفه علم اخلاق…………………………………………………………………………………………………..18

 

2-1-7 نظریات اخلاقی……………………………………………………………………………………………………..19

 

2-1-8 تربیت اخلاقی……………………………………………………………………………………………………….21

 

بخش دوم: سعادت در فلسفه اخلاق…………………………………………………………………………………….22

 

2-2-1 سعادت در لغت………………………………………………………………………………………………………24

 

2-2-2 سعادت در اصطلاح…………………………………………………………………………………………………24

 

2-2-3 سعادت در آراء فلاسفه غرب……………………………………………………………………………………25

 

2-2-4 سعادت در آراء فلاسفه اسلامی…………………………………………………………………………………27

 

بخش سوم: کانت و نظریات اخلاقی…………………………………………………………………………………….31

 

2-3-1 زندگینامه کانت………………………………………………………………………………………………………31

 

2-3-2 آثار کانت………………………………………………………………………………………………………………34

 

2-3-3- عصر روشنگری……………………………………………………………………………………………………35

 

2-3-4 برخی از آراء اخلاقی کانت………………………………………………………………………………………38

 

2-3-4-1 عقل عملی…………………………………………………………………………………………………….39

 

2-3-4-2 اراده نیک………………………………………………………………………………………………………40

 

2-3-4-3 تکلیف اخلاقی………………………………………………………………………………………………41

 

2-3-4-4 امر مطلق………………………………………………………………………………………………………42

 

2-3-4-5 آزادی……………………………………………………………………………………………………………44

 

2-3-4-6 اخلاق و دین ………………………………………………………………………………………………..46

 

بخش چهارم: علامه طباطبایی و نظریات اخلاقی…………………………………………………………………….47

 

2-4-1 زندگینامه علامه طباطبایی ره…………………………………………………………………………………….47

 

2-4-2 آثار علامه طباطبایی ره…………………………………………………………………………………………….50

 

2-4-3 ابعاد شخصیتی علامه طباطبایی ره……………………………………………………………………………..53

 

2-4-4 برخی از نظریات اخلاقی علامه طباطبایی ره………………………………………………………………58

 

2-4-4 -1 مکاتب اخلاقی……………………………………………………………………………………………58

 

2-4-4-2 نظریه اعتباریات……………………………………………………………………………………………60

 

2-4-4-3 حسن وقبح……………………………………………………………………………………………………63

 

2-4-4-4 رابطه دین و اخلاق………………………………………………………………………………………..66

 

پیشینه پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………..69

 

 

پیشینه داخلی……………………………………………………………………………………………………………………..69

 

پیشینه خارجی……………………………………………………………………………………………………………………77

 

چمع بندی و چارچوب نظری……………………………………………………………………………………………..81

 

فصل سوم: روش شناسی پژوهش…………………………………………………………………………………………85

 

3-1 روش شناسی پژوهش………………………………………………………………………………………………….86

 

3-2 جامعه متنی………………………………………………………………………………………………………………..87

 

3-3 نمونه پژوهش…………………………………………………………………………………………………………….87

 

3-4 ابزارهای پژوهش………………………………………………………………………………………………………..87

 

3-5 شیوه انجام پژوهش……………………………………………………………………………………………………..88

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل یافته های پژوهش…………………………………………………………………….89

 

سوال اول: مفهوم سعادت از نظر کانت چیست؟…………………………………………………………………….90

 

سوال دوم: مفهوم سعادت از نظر علامه طباطبایی ره چیست؟………………………………………………….96

 

سوال سوم: جایگاه سعادت در تربیت اخلاقی از نظر کانت چگونه است؟……………………………….105

 

3-1تعریف تربیت اخلاقی کانت………………………………………………………………………………………..106

 

3-2 اهداف تربیت اخلاقی………………………………………………………………………………………………..107

 

3-3 مبانی تربیت اخلاقی کانت………………………………………………………………………………………….110

 

3-4 خلاصه دیدگاه کانت درباره سعادت…………………………………………………………………………….114

 

3-5 جایگاه سعادت در تربیت اخلاقی کانت……………………………………………………………………….115

 

سوال چهارم: جایگاه سعادت در تربیت اخلاقی از نظر علامه طباطبایی چگونه است؟……………….116

 

4-1 تربیت اخلاقی…………………………………………………………………………………………………………..117

 

4-2 مبانی تربیت اخلاقی از دیدگاه علامه طباطبایی……………………………………………………………..120

 

4-3 اهداف تربیت اخلاقی از دیدگاه علامه طباطبایی……………………………………………………………125

 

4-4 خلاصه بحث سعادت از دیدگاه علامه طباطبایی……………………………………………………………128

 

4-5 جایگاه سعادت در تربیت اخلاقی از دیدگاه علامه طباطبایی…………………………………………..129

 

سوال پنجم: نقاط اشتراک وافتراق دیدگاه کانت وعلامه طباطبایی در مفهوم و جایگاه سعادت در تربیت اخلاقی چیست؟…………………………………………………………………………………………………….131

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری………………………………………………………………………………………..136

 

5-1 بحث و نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………….137

 

5-2 پیشنهادات پژوهش…………………………………………………………………………………………………..144

 

5-3 محدودیت های پژوهش……………………………………………………………………………………………146

 

 

 

فهرست منابع: منابع فارسی……………………………………………………………………………………………….147

 

منابع عربی……………………………………………………………………………………………………………………..151

 

منابع انگلیسی………………………………………………………………………………………………………………….152

 

 

 

جدول شماره 4-1: تطبیق نظرات کانت وعلامه درباره سعادت………………………………………………135

 

 

 

 

 

فصل اول:

 

کلیات پژوهش

 

 

 

1-1مقدمه:

 

سعادت به عنوان یک آرمان برای همه انسان ها مطرح است و بشر در تمام قرون و اعصار همواره برای دستیابی به سعادت در تلاش و تکاپو بوده است. اینکه سعادت چیست؟ و راه دستیابی به آن کدام است؟ یکی از مسائل مهم و چالش برانگیز در فلسفه اخلاق است. می توان گفت از زمانی که فلسفه اخلاق وجود داشته بحث از سعادت و کمال انسان هم مطرح بوده است. ذهن غایت نگر انسان ناخواسته مجبور به ادراک تصور سعادت است. هیچ دستگاه فلسفی اخلاقی هرگز منکر وجود و حضور سعادت نمی شود؛ زیرا با از بین رفتن مفهوم سعادت، غایت فلسفه اخلاق از بین رفته و این فلسفه کارکرد خود را از دست می دهد.  مکاتب مختلف بسته به جهانبینی های متفاوت خود هر یک به گونه ای به تفسیر و تعریف سعادت پرداخته اند. اما اکثر فیلسوفان و اندیشمندان در این نکته اتفاق نظر دارند که سعادت ، مطلوب نهایی و کمال واقعی انسان است و اینکه همه انسانها طالب سعادت بوده و به سوی آنچه سعادت می پندارند در حرکتند. همین طور آدمی به تجربه دریافته است که تربیت و تهذیب راه اصلی و عامل مهم سامان بخش زندگی و دستیابی به سعادت است . اما از این نکته نیز نباید غافل بودکه، اینکه تعریف سعادت چگونه باشد می تواند نقش مهمی در راه و روش زندگی و تربیت افراد داشته باشد . در اسلام علم اخلاق و مسائل مربوط به اخلاقیات از جمله مهمترین علوم به حساب می آیند. اخلاق از دیدگاه اسلام، افزون بر اینکه در کنار اعتقادات و احکام فقهی  به عنوان یکی از سه پایه اساسی معارف دینی مطرح است،  راه زندگی درست و خداپسندانه و شیوه صحیح حرکت به سوی کمال و سعادت و ارتباط با خدای متعال را تعلیم می دهد. (مصباح یزدی،1381: 29) علامه طباطبایی ره به عنوان یکی از بزرگترین علمای اسلامی، در آثار خود بحثی مفصل درباره مسائل مربوط به فلسفه اخلاق اسلامی ارائه داده است.  از طرفی فلاسفه غرب به فراخور جهان بینی های مختلف خویش، هریک به مسئله چیستی اخلاق و سعادت انسان پاسخ می دهند. نظریات ایمانوئل کانت به عنوان مشهورترین فیلسوف اخلاقی غرب به نمایندگی از طرف فلاسفه غربی در باب اخلاقیات و مسائل مربوط به آن از جایگاه ویژه ای برخوردار است که می توان مورد بررسی قرار داد.

 

به همین سبب در این پژوهش از میان دیدگاه های فلسفی مختلف در مورد سعادت  در اخلاق و به تبع آن در تربیت اخلاقی تطبیق میان دیدگاه فیلسوف اخلاقی معروف مغرب زمین ایمانوئل کانت و عالم و اندیشمند بزرگ اسلامی  معاصر علامه طباطبایی ره انجام گرفته است.

 

1-2بیان مسأله :   

 

اهمیت اخلاق و تربیت و تهذیب دل های آدمیان بر کسی پوشیده نیست. «یکی از عوامل مهم بهره مندی از سعادت دنیوی و اخروی اخلاق نیک و زدودن زشتی ها و آراستگی به خوبی هاست . پس از اعتقاد به خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله اخلاق مهمترین مسئله از دیدگاه اسلام است. سستی در تزکیه اخلاق چه بسا موجب از دست رفتن اعتقادات آدمیان شود».(مصباح یزدی،1380: 28) مباحث مربوط به اخلاق وفلسفه اخلاق از جمله مسائلی است که در طی قرون واعصار اندیشمندان مختلف به آن پرداخته اند و هرکدام بر اساس دیدگاه خود برای آن هدف یا اهدافی تعیین نموده اند.علم اخلاق علمی است که عمری به قدمت بشریت دارد و همزمان با پیدایش آن مسئله تربیت وپرورش آن نیز مطرح بوده است. تا جائیکه «در هم تنیدگی فرایند تربیت و اخلاق موجب شد که مرز مشخصی در گذشته میان این دو تصویر نشود و فرایند تربیت با اخلاق همسان پنداشته شوند و اخلاقی بودن به مثابه تربیت یافتگی انگاشته شود .» (بهشتی، 1381) تربیت اخلاقی در جهان معاصر بسیار مهم دانسته شده تا جائی که پاره ای از دانشوران تعلیم و تربیت در مغرب زمین قرن بیستم را قرن تربیت اخلاقی نامیده اند. (همان ) امروزه بحران معنوی و اخلاقی حاکم بر جوامع بشری به خصوص در کشورهای پیشرفته و صنعتی غرب از یک طرف و مشخص نبودن مرزهای تعلیم و تربیت و تربیت اخلاقی و نظامهای تربیت در جوامع اسلامی از طرف دیگر، بحث و بررسی پیرامون اهداف، معیارها و شیوه های تربیت اخلاقی را بیش از پیش ضروری می سازد. از طرفی این امر بدیهی است که «تعلیم و تربیت امری پیچیده؛ پردامنه و وقتگیر است. برای اقدام به این کار خطیر اولین گام تعیین اهدافی است که قصد داریم به آنها برسیم و رسیدن به این اهداف مستلزم استفاده از روشهاست. آگاهی از روشها و اهداف تعلیم و تربیت بویژه تربیت اخلاقی مستلزم شناخت آراء مربیان و فیلسوفان بزرگ است.» (خارستانی و همکاران،1391)

 

از زمانى که انسان پا به عرصه‏ى وجود گذاشت و خود را شناخت در این اندیشه بوده که سعادت و خوش بختى را چه وقت و در چه چیز خواهد یافت. در این ارتباط مکاتب و نظریات گوناگون براى پاسخ ‏گویى به این ابهام و سؤال پا به عرصه‏ى وجود گذاشتند و هر یک به گونه‏اى انسان را تفسیر کردند، و تصویرى از سعادت ارائه دادند. بیشتر فیلسوفانى که درباره اخلاق قلم زده‏اند، در حد توان خویش راجع به نوع زندگى و براى دست‏یافتن به سعادت – زندگى‏اى شرافت‏مندانه و سعادت‏مندانه – اتفاق نظر دارند. و مبانى اخلاق نظرى بسیارى از محققان و فلاسفه علم اخلاق بر اساس سعادت بنا نهاده شده است.( لطیفى،1387)

 

یکى از مفاهیم مهم در اخلاق و فلسفه اخلاق، و به تبع آن در تربیت اخلاقی مفهوم سعادت است. «واژه سعادت  از دیرباز نقشى اساسى در اخلاق و فلسفه اخلاق داشته است مکاتب مختلف یونان باستان هر یک بگونه هاى خاص این مفهوم را در نظام اخلاقى خود جاى داده و کارکردى ویژه براى آن در نظر گرفته اند.»(فتحعلی،1374)« موضوع سعادت و بحث پیرامون آن از مهمترین مباحث در اخلاق و فلسفه می باشد ولذا تمامی مکاتب الهی وبشری از یونان قدیم تا غرب جدید و از حکما واندیشمندان اسلامی تا بزرگان معاصر درباره آن مباحثی را عرضه نموده اند.» (رمضانی،1387: 383) ارسطو، اودایمونیا  (سعادت) را اصل دوم اخلاق می‌داند و نظام اخلاقی خود را بر محور آن سامان می‌دهد. فهم عرف برای او مهم است و بحث سعادت را هم از فهم عرف شروع و با استفاده از تحلیل لغوی نشان می‌دهد که سعادت ، نوعی فعالیت است.(جوادی،1378) «در قرن هجدهم ونوزدهم تصویر نوینی از مفهوم سعادت توسط فلاسفه ودانشیان غرب بدست آمده است از جمله در نظریات فیلسوف مشهور اخلاقی، ایمانوئل کانت  که با ارائه تصویر جدیدی از مفهوم سعادت وفضیلت ضمن نقدی بر اندیشه های پیشین بر اندیشه اخلاقی بعد از خود نیز تاثیر شگرفی گذاشت.»(لطیفی،1387)

 

«در نظام اخلاقى اسلام نیز مفهوم سعادت مفهومی کلیدى ومحورى است که هرچند تشابهات بسیارى با دیگر مفاهیم این واژه در نظریه هاى اخلاقى گذشته دارد ولى تفاوتى بزرگ نیز دارد که سبب شده تا فلسفه اخلاق اسلامى از این حیث نیز ویژگى خاص و ممتاز داشته باشد.» (فتحعلی،1374) در فلسفه اسلامی  مساله کمال و سعادت مطرح است «بوعلی سینا» در «اشارات » و برخی دیگر آن را مطرح کرده اند آنان معتقدند که سعادت از کمال و کمال را از سعادت نمی توان تفکیک نمود.(حقانی زنجانی،1388) در اصل « دیدگاه فیلسوفان مسلمان در خصوص سعادت متاثر از تعالیم دینی است و فلاسفه در زمینه سعادت اختلاف نظر خاصی ندارند و آراء برخی از فیلسوفان یونان با آراء فیلسوفان مسلمان در خصوص سعادت سازگار است.»(مطهری،1381)  در میان اندیشمندان اسلامی معاصر می توان از علامه طباطبایی ره نام برد که از برجستگیهای اندیشه ایشان توجه به مباحث فلسفه اخلاق بوده است. اندیشه های اخلاقی علامه عمدتا در کتابهای “المیزان ” ، “نهایه الحکمه” و “اصول فلسفه وروش رئالیسم” بیان شده است که در میان اندیشمندان و پژوهشگران اسلامی حائز اهمیت بسیار است. علامه طباطبایی در کتاب المیزان خود بر اساس تفسیری که از آیات قرآن بدست می دهد به تعریفی دقیق از سعادت می پردازد که مورد توجه بسیاری از پژوهشگران حوزه اخلاق بوده است.

 

فتحعلی (1374) در مقاله  خود به پیشینه مفهوم سعادت در میان فلاسفه یونان و غرب و فلاسفه اسلامی می پردازد . گودرزی،(1388) در پایان نامه اش از حیث عقلی به فرموده های دو فیلسوف عقل نگر شیخ الرئیس ابن سینا وعلامه طباطبایی و از حیث نقلی به آیات الهی و روایات معصومین علیهم السلام در مورد سعادت حقیقی ولایق شان انسان به بحث می پردازد. یعقوبی (1392) در مقاله ای سعادت را از دیدگاه ملا صدرا وعلامه طباطبایی مورد بررسی قرار میدهد. لطیفی (1387) در مقاله خود  این مفهوم را از زاویه دید ارسطو و علامه نراقی پی گیر می شود . در رابطه با مقایسه های صورت گرفته بین کانت و علامه طباطبایی ، تارتار(1386) در پایان نامه اش به سه پرسش درباره نقش و دخالت دین در اخلاق از منظر علامه طباطبایی وکانت این دو پاسخ می دهد.  اسدی  واکبریان (1392) به این مسئله پاسخ میگویند که شیء فی‌نفسه، پدیدار، و ارتباط میان این دو در فلسفۀ کانت و علامه طباطبایی چگونه تبیین می‌شوند و دیدگاه علامه طباطبایی چگونه می‌تواند چالش‌های موجود در فلسفۀ کانت را پاسخ دهد؟ فولادی و غرویان (1390) در مقاله خود بیان می دارند که اختلاف کانت و علامه  طباطبایی در مباحث خداشناسی ریشه در اختلاف آنان درباره عقل و منابع معرفتی است.

 

در این پژوهش سعی بر این است که پس از بررسی نظریات کانت فیلسوف اخلاقی قرن هجدهم و علامه طباطبایی ره عالم و اندیشمند اسلامی معاصر در باب مفهوم وجایگاه سعادت در اخلاق  به این سوال پاسخ داده شود که : نقاط اش