- حق حفظ حرمت حریم خصوصی
حق حفظ حرمت حریم خصوصی یکی دیگر از حقوق مخاطبان رسانه‌هاست که امروزه از قسمت‌های نسبتاً بکر محسوب می‌شود. هر چند نکات بسیار قابل توجهی در حقوق و معارف اسلامی حقیقی (شیعه امامیه) در تبیین این شاخه حقوقی قابل طرح است و قرآن، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و بسیاری از منابع امامیه سند این مدعاست. از نظر فقهی حریم خصوصی با عنوان «الناس مسلطون علی اموالهم و انفسهم» تعبیر شده است.[۱]
اهمیت حریم خصوصی افراد در اسلام، چندان مهم است که می‌توان آیاتی از قرآن را با این مضمون یافت. یکی از آیات مهم و شفاف در این موضوع، آیه۱۲ از سوره حجرات است که می‌خوانیم:
(یاأیّها الّذین آمنوا اجتنِبوا کثیراً من الظنّ إن بعض الظن إثم و لاتجسّسوا و لا یغتب بعضکم بعضاً: ای اهل ایمان، از بسیاری از پندارها در حق یکدیگر اجتناب کنید که برخی از ظن و پندارها معصیت است و نیز هرگز از حال درونی هم تجسس نکنید و به غیبت یکدیگر نپردازید.)
صاحب تفسیر المیزان در یک بحث لغوی اشاره دارد که «لا تجسسوا» (کلمه تجسس) به معنای پی گیری و تفحص از امور مردم است؛ اموری که مردم عنایت دارند پنهان بماند و تو آن ها را پی گیری کنی تا آگاه شوی و کلمه «تحسس» نیز همین معنا را می‌دهد، با این تفاوت که تجسس در شر استعمال می‌شود و تحسس در خیر به کار می‌رود. به همین جهت بعضی گفته‌اند، معنای آیه این است که دنبال عیوب مسلمانان را نگیرید و در این مقام بر نیایید که اموری را که صاحبانش می‌خواهند پوشیده بماند، تو آنها را فاش سازی.[۲]
آیه دیگری که می‌توان در بحث حریم خصوصی افراد بدان استناد نمود، آیات ۲۷ و ۲۸ سوره نور است:
(یا ایها الذّین آمنوا لاتُدْخلُو بیوتاً غیر بیوتکم حتّی تستأنسوا و تُسلموا علی اهلها ذلکم خیر لکم لعلکم تذکرون. فان لم تجدوا فیها احداً فلا تدخلوها حتّی یؤذَنَ لکم و إنْ قیل لکم اِرجعُوا فارجعوا هو أزکی لکم و الله بما تعملون علیم.
ای اهل ایمان، هرگز به هیچ خانه، مگر خانه‌های خودتان، تا با صاحبش انس ندارید وارد نشوید و چون رخصت یافته داخل شوید، به اهل آن خانه نخست سلام کنید و این برای شما بهتر است که متذکر شوید. و اگر در خانه کسی را نیافتید باز وارد نشوید تا اجازه یافته، آنگاه درآیید و چون به خانه‌ای در آمدید و گفتند برگردید، باز گردید که این برای تنزیه و پاکی شما بهتر است و خدا به هر چه می‌کنید، داناست.)
در تفسیر نمونه ذیل آیه ۲۷ آمده است که : جمله «تستأنسوا» (نه تستاذنوا) از ماده أنس گرفته شده؛ اجازه‌ای توأم با تحیت و لطف و آشنایی و صداقت را می‌رساند و نشان می‌دهد که حتی اجازه گرفتن باید کاملاً مؤدبانه و دوستانه و خالی از هر گونه خشونت باشد. بنابراین، هرگاه این جمله را بشکافیم، بسیاری از آداب مربوط به این بحث در آن خلاصه شده است، مفهومش این است : فریاد نکشید، در را محکم نکوبید، با عبارات خشک و زننده اجازه نگیرید و به هنگامی که اجازه داده شد، بدون سلام وارد نشوید؛ سلامی که نشانه صلح و صفا و پیام‌آور محبت و دوستی است.[۳]
در مجمع البیان ذیل آیه ۲۸ آمده است: به هیچ وجه نمی‌توان داخل خانه غیر شد؛ اعم از اینکه صاحب خانه در خانه باشد یا نباشد، مگر اینکه اجاره داده شده باشد. حتی جایز نیست به داخل خانه نگاه کند تا بداند که کسی در آن هست یا نیست، مگر اینکه در خانه باز باشد.[۴] آیات دیگری که می‌توان در بحث حاضر بدان استشهاد کرد، آیات ۳۰ و ۳۱ سوره نور می‌باشد:
(قل للمومنین یَغُضوا مِنْ أبصارهم ….. و قل للمؤمنات یَغْضُضْن من أبصار هنّ ….
رسول ما، مردان مؤمن را بگو تا چشم‌ها (از نگاه ناروا) بپوشند ….. و به زنان مؤمن بگو تا چشم‌ها (از نگاه ناروا) بپوشانند.)
حداقل نکته‌ای که از آیات یاد شده در سوره نور برداشت می‌شود آن است که زن و مرد حتی در محیط کار و …. نمی‌توانند نگاه یله، رها و آزاد به یکدیگر داشته باشند، چه رسد که به منازل یکدیگر سرک بکشند و یا جسم یکدیگر را در شرایط نامناسب و خاص، نگاه کنند. در اینجا نیز دایره حریم خصوصی افراد از حد متعارف و متداول در جهان امروز فراتر می‌رود و مصادیقی از نگاه اسلامی جزء حریم خصوصی به حساب می‌آیند که از نگاه غیر اسلامی ممکن است حریم ممنوعه تلقی نگردد؛ (مثلاً نگاه به زن نامحرم در غیر از کف و وجهین).
در سوره نور، آیه ۱۹ درباره اشاعه دادن فحشا نکته مهمی آمده که در راستای بحث قابل استفاده است. در آیه یاد شده آمده است:
(اِنَّ الذین یحبون ان تشیع الفاحشه فی الذّین آمنوا لَهُم عذابٌ ألیم فی الدنیا و الآخره, والله یعلم و أنتم لاتعلمون.
آنان که دوست دارند در میان اهل ایمان کار منکری را اشاعه و شهرت دهند، آنها را در دنیا و آخرت عذاب دردناک خواهد بود و خدا (فتنه‌گری و دروغشان را) می‌داند و شما نمی‌دانید.)
از آنجا که در حریم خصوصی افراد، احتمال ضعف، نقص، آلودگی و …… وجود دارد، اولاً: تجسس از آنها حرام است و ثانیاً: در صورت آگاه شدن از آنها، به هر طریق، اشاعه آن عیوب نیز مجاز نبوده و عذاب دنیوی و اخروی را به همراه دارد.[۵]
پس از قرآن، در جوامع روایی به موضوعات مرتبط با حریم خصوصی فراوان می‌توان استشهاد نمود. در این جا جهت رعایت اختصار، به ذکر پاره‌ای از آنها می‌پردازیم:
امام صادق(علیه السلام) به نقل از پدر بزرگوارشان به نقل از رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) می‌فرمایند: «ایّاکم و الظّنّ فإنّ الظّنّ أکذب الکذب و کونوا اِخوانّا فی الله کما أمرکم الله لاتتنافروا و لاتجسّسوا و لاتتفاحشوا[۶]»: از گمان [بد] بپرهیز؛ زیرا دروغترین دروغ است و برادر خدایی [و دینی] باشید، همانطور که خداوند شما را فرمان داده است و نسبت به یکدیگر نفرت نداشته باشید و تجسس نکنید و همدیگر را فحش ندهید.
همچنین امام سجاد (علیه السلام) می‌فرماید:«وأمّا حقّ جارک فحفظه غائباً و اکرامه شاهداً و نصرته إذا کان مظلوماً و لا تتبّع له عوره[۷]»: و اما حق همسایه‌است [این است که] در غیابش او را حفظ نمایی و در حضورش او را گرامی بداری و هرگاه به او ظلمی شود یاری‌اش کنی و درصدد جست و جوی راز او نباشی.
امام علی(علیه السلام) در وصف مؤمن می‌فرماید:«لایهتک ستراً و لایکشف سرّا[۸]»: نه پرده‌دری می‌کند و نه سری را فاش می کند.
همچنین امام موسی بن جعفر(علیه السلام) می‌فرماید: «ثلاثه یستظلون بظلّ عرش الله یوم لاظلّ إلاظلّه رجل زوج أخاه المسلم أو اخدمه أوکتم سرّا[۹]» :سه کس در زیر سایه عرش خداوند هستند، در روزی که هیچ سایه‌ای جز سایه آن نیست: کسی که برادر مسلمانش را همسر دهد یا او را خدمت کند یا سر او را کتمان نماید.
مباحث مربوط به حفظ حریم افراد را می‌توان در گفتمان اخلاقی امام خمینی(قدس سره) نیز جست. برای نمونه، در این زمینه کتاب «شرح چهل حدیث» ، با بهره‌گیری از روایات، کشف سر مؤمنین را حرام دانسته و درباره عیوب مستور نیز اعم از خَلقی، و خُلقی، عملی و ….. به قصد انتقاص یا غیر آن، مورد حرمت قرار گرفته است.[۱۰]
اما شفاف ترین مواضع امام خمینی(قدس سره) در دفاع از حریم خصوصی شهروندان از موضع حاکم اسلامی در جمهوری اسلامی ایران، پیام هشت ماده‌ای صادره از جانب ایشان است. امام خمینی(قدس سره) هنگامی که احساس کرد عده‌ای از عوامل اجرایی حکومت به بهانه گزینش افراد، به تتبع از عثرات مردم می‌پردازند و در زندگی خصوصی آنان دخالت می‌نمایند، در بیست و چهارم آذرماه سال ۱۳۶۱ فرمانی هشت ماده‌ای در این زمینه خطاب به مسئولان نظام صادر نموده و آنان را به شدت از این کار منع کرد. که در آن گفته است: «هیچ کس حق ندارد به خانه، مغازه و محل کار کسی بدون اذن صاحب آنها وارد شود یا کسی را جلب کند یا به نام کشف جرم یا کشف مرکز گناه گوش کند و یا برای کشف گناه و جرم هر چند گناه بزرگ باشد، شنود بگذارد یا دنبال اسرار مردم باشد و تجسس از گناهان غیر نماید یا اسراری که از غیر به او رسیده ولو برای یک نفر فاش کند. تمام اینها جرم و گناه است.[۱۱]»
همانطور که بیان شد در جامعه اسلامی حفظ حریم و آبروی افراد لازم است و تا آن زمان که ضرورتی ایجاب نکند کسی حق ندارد با آشکار کردن اسرار پنهان مردم، اسباب هتک آبرو و لکه‌دار شدن شخصیت اجتماعی آنان را فراهم آورد، الگوی رسالت یعنی قرآن کریم نیز صریحاً امر به خودداری از تجسس و دخالت در حریم خصوصی افراد می‌دهد. بخش مکمل استاندارهای رسانه نیز همانا احترام به حق اشخاص در حفظ اسرار محرمانه و حرمت انسانی‌شان بر پایه موارد موجود در قانون بین‌المللی و قوانین ملی، از جمله حمایت از حقوق و آبروی دیگران و منع افترا ، بهتان و لطمه به حیثیت و آوازه اشخاص است.[۱۲]
.دانایی، سپیده، «حریم خصوصی در اسلام»، نگاه ویژه، شماره۳۵، خرداد۱۳۸۹ش.
.طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، پیشین، ج۱۸،ص۵۱۲٫
.مکارم شیرازی، ناصر، همکاران، تفسیر نمونه، پیشین، ج۱۴،ص۴۲۷٫
.ر.ک.طبرسی، فضل‌بن‌الحسن، مجمع البیان، پیشین،ج۱۷،ص۱۲۳٫
.منصورنژاد، محمد، «نظام اسلامی و حریم خصوصی شهروندان» ،پیشین، ص۱۵۴٫
.ر.ک.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، پیشین، ج۷۲، ص۲۵۲، ح۲۸٫
ر.ک.همان، ج۷۱، ص۷، ح۱٫
.ر.ک. کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه،۱۳۶۵ش، ج۲، ص۲۲۶٫
.ر.ک.مجلسی، محمدباقر، پیشین، ج۷۱، ص۳۵۶، ح۲٫
.خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)،۱۳۷۱ش، ص۳۰۲٫
.خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۷۸ش، ج۱۷،ص۱۳۹٫
. «اخلاق رسانه‌ای در اسلام»، صدای عدالت، ۱۳۸۶ش.
