سیاست‌های کلیدی در مبارزه با فساد
اولین گام در مبارزه با فساد، در نظر گرفتن یک اعتقاد بی‌رحمانه است که نباید تصویر شود اشخاص بهره‌مند از قدرت، صادق و قابل‌اطمینان هستند. لذا باید با اتخاذ یک سیاست کلیدی، اطمینان حاصل شود که فساد در یک بخش، دیر یا زود با مخالفت بخش دیگر حکومت که در برابر سوءاستفاده واکنش نشان می‌دهد، روبه‌رو خواهد شد.
به اعتقاد بانک جهانی، یک استراتژی موثر مبارزه با فساد براساس ۵ عنصر کلیدی شکل می‌گیرد.
- افزایش پاسخگویی سیاسی
- تقویت مشارکت جامعه مدنی
- ایجاد یک بخش خصوصی رقابتی
- موانع نهادینه شده قدرت
- بهبود و ارتقای مدیریت بخش دولتی [۱]
مطالعه کشورهایی که در مسیر مبارزه با فساد گام نهاده‌اند، نشان می‌دهد که در یک طرح جامع، سه برنامه به موازات هم که به طور مکمل عمل می‌کند، قابل پیش‌بینی است: مقابله با فساد، پیشگیری، ارتقای فرهنگی(ربیعی،۱۳۸۳،۱۶۰).
در راستای این سه برنامه می‌توان موارد ذیل را به عنوان ابزارهای کنترل و مبارزه با فساد در جهان سوم عنوان کرد:
۱-۱-۱-۱- رقابت در ارائه خدمات دولتی
یکی ازموثرترین فعالیت‌ها در کاهش فساد اداری ایجاد رقابت در ارائه خدمات دولتی می باشد، این سیاست با برداشتن توان انحصاری ادارات دولتی فرصت پیدایش فساد اداری را از میان‌برده و زمینه اخاذی را می کاهد. چرا که مصرف کننده اگر با ماموری مواجه شود که مطالبه غیر‌معمولی دارد، می تواند به اداره رقیب مراجعه کند. در مورد اداراتی که محوری به حساب می‌آیند، نظیر اداره صدور گذرنامه باید در قلمرو و قدرت آنها هم‌پوشی ایجاد کرد و در مورد اداراتی نظیر پست، می‌توان فرایند خدمات‌رسانی را از دو کانال خصوصی و دولتی انجام داد. این دو راه دو شیوه متمایز برای رقابتی کردن عرصه خدمات عمومی تلقی می‌شود(ربیعی،۱۳۸۳،۱۶۷).
۱-۱-۱-۲- تشکیل نهادهای مستقل مبارزه با فساد
ایجاد نهادی مستقل برای پیگیری راهبردها و نظارت مستمر راهی قابل‌قبول و پیموده شده‌است . بسیاری از کشورها به منظور کشف، پیگیری و مبارزه با فساد، ادارات مستقلی ایجاد کرده‌اند. در برخی کشورها این ادارات هیچ‌گونه وابستگی اداری و مالی به قوه مجریه و حتی اداره پلیس ندارند و کاملاً مستقل عمل می‌کنند و در برخی کشورها نیز ادارات مبارزه با فساد در درون اداره پلیس یا شهرداری‌ها تشکیل شده‌اند.
وجود یک اداره مستقل برای مبارزه با فساد سبب انباشت تجربه و تخصص‌های مورد‌نیاز شده و به مرور زمان کارایی این واحد در امر مبارزه با فساد افزایش می‌یابد و همچنین، استقلال این ادارات جلوی اعمال نفوذ مسئولان در تحقیقات آنها را خواهد‌گرفت شایان ذکر است بدون استقلال کافی این نهادها، مبارزه با فساد در رده‌های بالای دولت ناموفق خواهد بود(راغفر،۱۳۸۲، ۳۱۲).
۱-۱-۱-۳- نظارت‌های قانونی
هر گونه تدابیر نظارتی نیازمند اقدامات ذیل است:
– کادر اداری حرفه‌ای
– کمیته‌های قومی
– استقلال بودجه‌ای
– توان قابل‌ملاحظه نظارت بوروکراتیک به داشتن نقش نهادی در تایید انتصابات سیاسی.
۱-۱-۱-۴- ایجاد خطوط ارتباطی و حمایت از مخبران
کمک گرفتن از همکاران اداری خاطی، صاحبان کار و کسب و شهروندان در جهت دریافت گزارشی از اعمال فساد اداری، از طریق دایر کردن خطوط ارتباطی نقش به سزایی در حساب‌پس‌دهی و مسئولیت‌پذیری ایفا خواهد‌کرد. اداره دولتی متولی امر باید یک خط ارتباطی ایجاد‌کرده و تضمین کند که هر گونه ادعایی که از طریق این خط مطرح شود، مورد تعقیب و تفحص قرار‌گرفته و به دنبال آن تدابیر لازم را در حمایت از مخبران باید به عمل‌آورد.
۱-۱-۱-۵- قضات سالم
با دستگاه قضایی ناسالم، مبارزه با فساد توهمی بیش نخواهد‌بود. مبارزه با فساد نیازمند دست‌های پاک است(قضاوی،۱۳۸۱، ص۱۵).
۱-۱-۱-۶- پاسخگویی و نظارت مدنی
نظارت سازمان‌های جامعه مدنی به عنوان رابطی میان دولت و مردم نقش مهمی در تحدید فساد دارد. چهار مولفه موثر در پاسخگویی سیاسی عبارتند از: رقابت سیاسی، تامین اعتبار احزاب، شفافیت قوانین و ابزارهای حقوقی(راغفر،۱۳۸۲، ۳۰۵ ).
۱-۱-۱-۷- تغییر در طرز تفکرات و بسیج خواست‌های سیاسی
اصلاحات اجتماعی، اطلاعات تازه‌ای را درباره هزینه‌ها و ریشه‌های فساد ارائه کرده و تقاضا را برای ایجاد تغییرات افزایش می‌دهد. به علاوه اصلاحات اجتماعی، ساختارها را در جهت تسهیل دیده‌بانی و نظارت و تامین پشتوانه جامعه مدنی مستحکم می‌کند.
۱-۱-۱-۸- سنجش و نظرخواهی
انجام نظرخواهی‌ها در مورد درک دامنه فساد از آحاد مختلف که از آنها می‌خواهد تجربه خود را در این عرصه بیان‌کنند. جدای از نظرخواهی‌های مربوط به وجود فساد، نظرخواهی‌های مربوط به وجود فساد و نظرخواهی‌های مربوط به ارائه خدمات می‌تواند از مردم در مورد رضایتمندی آنها از خدمات دریافتی سوال کند؟ این سنجش‌ها اطلاعات ارزشمندی را جهت طراحی اصلاحات، دیده‌بانی و نظارت نتایج و در نهایت انعطاف‌پذیری بیشتر خدمات ارائه شده به شهروندان فراهم می‌کند.
۱-۱-۱-۹- افکار عمومی
تبلیغات عمومی، درک مردم را در مورد زیان‌های ناشی از فساد و راهکارهای مبارزه با آن بالا می‌برد.
۱-۱-۱-۱۰- آزادی مطبوعات
مطبوعات می توانند طرز تفکر مبارزه با فساد را تقویت کرده و خواست‌های سیاسی را برای انجام اصلاحات تجهیز و بسیج کنند.
۱-۱-۱-۱۱- سازمان‌های حمایتی مدنی
سازمان‌های حمایتی مدنی، می توانند بخشی از وظیفه نظارت عمومی و مدنی را تحقق بخشند. این‌گونه سازمان‌ها، دولت را در مقابل گروه‌های فشار و ذی‌نفعان فاسد که دارای قدرت سیاسی نیز هستند، مدد می‌رساند.
۱-۱-۱-۱۲- برگزاری سمینارهای محلی و بومی
این گونه سمینارها، متشکل از بالاترین سطوح دولتی و جامعه مدنی در قالب رهبران اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نقش بسزایی در فرهنگ‌سازی و ایجاد عزم سیاسی در مبارزه با فساد دارد.
۱-۱-۱-۱۳- سیاست‌های اقتصادی
یکی از اقدامات موثر در برون‌رفت از فساد سیاسی و اداری و اقتصادی در جهان سوم اتخاذ سیاست‌های مالی – اقتصادی بوده که زمینه را برای سالم سازی و کاستن از فساد فراهم ساخته‌است. پاره‌ای از این سیاست‌ها می‌توانند عبارت باشند از: آزاد‌سازی، رقابتی‌کردن فرایند تهیه و توزیع کالا و خدمات، رقابتی‌کردن ارائه خدمات دولتی، حذف یارانه‌ها، خصوصی‌سازی، شفاف کردن فعالیت‌های اقتصادی که شامل آزادی مربوط به ضوابط و مقررات، آزادی اطلاعات، اعلام مالی، فرایندهای باز بودجه‌ریزی، بهبود نظام های مدیریت مالی و ادارات حسابرسی، کاهش انحصار، اصلاح مدیریت دولتی، کوچک‌سازی دولتی و شفاف‌کردن قوانین است.
۱-۱-۱-۱۴- مقابله پلیسی
هیچ برنامه ضد فسادی، بدون مقابله عملی و تنبیه موثر نخواهد بود.در مقابله پلیسی با فساد به سه نکته باید توجه کرد. نخست، دستگیری مهره‌های اصلی و کله‌گنده‌ها، دوم، اقدام به اصلاحات اداری و اتخاذ تدابیر مثبت به نفع کارمندان درست‌کار و در نهایت کاستن از شدت فشار و بازپرسی‌ها پس از دستگیری.
[۱] – The World Bank Group, Anticorruption, www. world Bank.org publicsector/anticorrupt.
