شرح واژهها و اصطلاحات کلیدی…………………………………………………………………………………………9
- خلاصه فصل……………………………………………………………………………………………………………………10
فصل دوم………………………………………………………………………………………………………………………………………11
2-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………12
2-2- مالی کلاسیک………………………………………………………………………………………………………………………13
2-2-1- فرض انسان عقلایی…………………………………………………………………………………………………….14
2-2-2- بازارهای کامل سرمایه………………………………………………………………………………………………….16
2-2-3- فرضیه بازار کارا………………………………………………………………………………………………………….17
2-2-3-1- بیقاعدگیهای بازارهای کارا………………………………………………………………………………19
2-2-4- مسئله عدم تقارن اطلاعاتی…………………………………………………………………………………………..22
2-2-5- مسئله نمایندگی…………………………………………………………………………………………………………..23 2-3- تئوری پاداش مدیران…………………………………………………………………………………………………………….24
2-4- مروری بر مفهوم بنیادی سود و اهمیت آن………………………………………………………………………………27
2-4-1- مفهوم سود در سطح ساختار…………………………………………………………………………………………28
2-4-2- مفهوم سود در سطح معانی…………………………………………………………………………………………..29
2-4-3- مفهوم سود در سطح عمل…………………………………………………………………………………………….29
2-5- ثبات سود (سود دائمی)…………………………………………………………………………………………………...…….30
2-6- نقاط قوت و ضعف سود حسابداری………………………………………………………………………………….…….31
2-6-1- نقاط قوت سود حسابداری…………………………………………………………………………………...….….31
2-6-2- انتقادات و ایرادات وارد بر سود حسابداری...……………………………………………………………..….32
2-7- کیفیت سود…………………………………………………………………………………………………………………………..33
2-7-1- روشهای ارزیابی کیفیت سود………………………………………………………………………………………34
2-8- مدیریت سود………………………………………………………………………………………………………………………..35
2-9- هموارسازی سود…………………………………………………………………………………………………………………..38
2-9-1- انواع هموارسازی سود…………………………………………………………………………………………………42
2-9-1-1- هموارسازی طبیعی…………………………………………………………………………………………….42
2-9-1-2- هموارسازی غیرطبیعی……………………………………………………………………………………….42
2-9-2- ابزارهای هموارسازی (مصنوعی) سود……………………………………………………………………………43
2-9-2-1- هموارسازی از طریق زمانبندی رویدادها……………………………………………………………..43
2-9-2-2- هموارسازی از طریق انتخاب روشهای تخصیص…………………………………………………44
2-9-2-3- هموارسازی از طریق طبقه بندی………………………………………………………………………….44
2-9-3- روشهای مطالعه هموارسازی سود………………………………………………………………………………..45
2-9-3-1- مدل سنتی………………………………………………………………………………………………………..45
2-9-3-2- مدل ایمهاف……………………………………………………………………………………………………..46
2-9-3-3- مدل ایکل…………………………………………………………………………………………………………47
2-10- اقلام تعهدی اختیاری…………………………………………………………………………………………………………..50
2-11- عدم اطمینان محیطی……………………………………………………………………………………………………………50
2-12- مروری بر تحقیقات قبلی……………………………………………………………………………………………………..51
2-12-1- تحقیقات خارجی………………………………………………………………………………………………………51
2-12-1-1- تحقیقات مربوط به عدم اطمینان محیطی……………………………………………………………..51
2-12-1-2- تحقیقات مربوط به هموارسازی سود………………………………………………………………….53
2-12-2- تحقیقات داخلی………………………………………………………………………………………………………..56
2-13- خلاصه فصل………………………………………………………………………………………………………………………59
فصل سوم……………………………………………………………………………………………………………………………………..60
3-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………..61
3-2- فرضیههای تحقیق………………………………………………………………………………………………………………….62
3-3- متغیرهای تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………62
3-3-1- متغیرهای مستقل………………………………………………………………………………………………………….62
3-3-2- متغیرهای کنترلی…………………………………………………………………………………………………………65
3-3-3- متغیرهای وابسته…………………………………………………………………………………………………………66
3-4- روششناسی تحقیق……………………………………………………………………………………………………………….66
3-4-1- نوع روش تحقیق………………………………………………………………………………………………………..66
3-4-2- روش گردآوری اطلاعات و دادهها………………………………………………………………………………..67
3-4-3- جامعه آماری، روش نمونهگیری و حجم نمونه………………………………………………………………..68
3-4-4- روش تجزیه و تحلیل و آزمون فرضیهها…………………………………………………………………………68
3-5- روش استفاده از دادهها…………………………………………………………………………………………………………..71
3-6- آزمونهای تحقیق………………………………………………………………………………………………………………….74
3-6-1- آزمونهای لوین و لین (LL)………………………………………………………………………………………..74
3-6-2- آزمون بریتونگ و مییر………………………………………………………………………………………………..76
3-6-3- آزمون ایم، پسران و شین (IPS)…………………………………………………………………………………..76
3-7- خلاصه فصل………………………………………………………………………………………………………………………..76
فصل چهارم…………………………………………………………………………………………………………………………………..77
4-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………..78
4-2- آزمون فرضیهها……………………………………………………………………………………………………………………..79
4-2-1- بررسی آمار توصیفی متغیرها در سطح کل شرکتها………………………………………………………..79
4-2-2- بررسی همبستگی بین کل متغیرها در سطح کل شرکتها…………………………………………………81
4-2-3- آزمون فرضیه پژوهش در سطح کل شرکتها در مدل بدون متغیر کنترلی……………………………82
4-2-4- آزمون فرضیه پژوهش در سطح کل شرکتها در مدل با متغیر کنترلی…………………………………85
4-3- خلاصه فصل………………………………………………………………………………………………………………………..88
فصل پنجم…………………………………………………………………………………………………………………………………….89
5-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………..90
5-2- مروری بر نتایج به دست آمده از تحقیق……………………………………………………………………………………91
5-2-1- بحث و نتیجهگیری کلی……………………………………………………………………………………………….91
5-2-2- بحث و نتیجهگیری حاصل از فرضیه تحقیق…………………………………………………………………….92
5-3- پیشنهادهای مبتنی بر نتایج حاصل از فرضیات تحقیق…………………………………………………………………93
5-4- پیشنهادهای موضوعی برای تحقیقات آتی………………………………………………………………………………..93
5-5- خلاصه فصل………………………………………………………………………………………………………………………..94
فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………………………..95
الف) منابع فارسی……………………………………………………………………………………………………………………..95
ب) منابع انگلیسی…………………………………………………………………………………………………………………..101
پیوست 1. لیست شرکتهای مورد بررسی……………………………………………………………………………………….107
پیوست 2. نتایج آماری…………………………………………………………………………………………………………………..111
فهرست جداول
جدول 4-1: آمار توصیفی متغیرهای پژوهش در سطح کل شرکتها……………………………………………………..80
جدول 4-2: همبستگی بین متغیرهای پژوهش…………………………………………………………………………………….81
جدول 4-3: انتخاب دادههای تلفیقی در برابر دادههای تصادفی (بدون متغیرهای کنترلی)…………………………82
جدول 4-4: انتخاب الگوی اثرات ثابت در برابر الگوی اثرات تصادفی (بدون متغیرهای کنترلی)……………….82
جدول 4-5: تاثیر متغیرهای مستقل پژوهش بر بازده سهام (بدون متغیرهای کنترلی)………………………………..84
جدول 4-6: انتخاب دادههای تلفیقی در برابر دادههای تصادفی (با متغیرهای کنترلی)………………………………85
جدول 4-7: انتخاب الگوی اثرات ثابت در برابر الگوی اثرات تصادفی (با متغیرهای کنترلی)……………………85
جدول 4-8: تاثیر متغیرهای مستقل پژوهش بر بازده سهام (با متغیرهای کنترلی)…………………………………….87
چکیده
صورتهای مالی مبنای اصلی تصمیمگیری اقتصادی استفادهکنندگان از این صورتهاست. این صورتها جهت ارزیابی گذشته و حال و همچنین پیشبینی آینده واحد تجاری مورد استفاده قرار میگیرند؛ ولیکن زمانی که محیط فعالیت واحد تجاری دارای عدم اطمینان زیاد باشد، قابلیت پیشبینی وضعیت آتی با مشکلاتی روبرو میشود. عدم اطمینان محیطی شامل نوسانپذیری سودهای گزارش شدهی سازمانهاست و این عدم اطمینان محیطی منجر به عدم تقارن اطلاعاتی بین مدیران و سهامداران خارجی میشود. مدیران واحدهای تجاری که در یک محیط دارای عدم اطمینان زیاد فعالیت میکنند، این انگیزه را دارند که چنین نوساناتی را از طریق هموارسازی سودهای گزارش شده کاهش دهند.
ما در این تحقیق، پاسخ بازار سرمایه به هموارسازی سود را برای شرکتهایی که در محیط دارای عدم اطمینان زیاد فعالیت میکنند با استفاده از دادههای 162 شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران در دوره 1390-1380 با استفاده از رگرسیون چندگانه بررسی میکنیم. در ابتدا، هموارسازی سود را از طریق رتبهبندی کسری معکوس نتایج حاصل از همبستگی پیرسون منفی بین تغییرات اقلام تعهدی اختیاری و تغییرات سود قبل از اقلام تعهدی اختیاری با استفاده از مدل تعدیل شدهی جونز اندازهگیری میکنیم، همانطور که قبلا توسط تاکر و زاروین (2006) انجام شد. سپس ضریب تغییرات فروش را به عنوان معیاری برای شرایط عدم اطمینان محیطی مورد محاسبه قرار میدهیم و در نهایت این مقادیر را در مدل اصلی مورد استفاده قرار میدهیم. نتایج نشان میدهد که یک رابطهی مثبت قویتر بین بازدههای سهام و هموارسازی سود برای شرکتهایی که در محیط دارای عدم اطمینان زیاد فعالیت میکنند وجود دارد.
کلمات کلیدی: عدم اطمینان محیطی، هموارسازی سود، پایداری سود
فصل اول
طرح و کلیات تحقیق
1-1- مقدمه
صورتهای مالی مبنای اصلی تصمیمگیری اقتصادی استفادهکنندگان از این صورتهاست. این صورتها جهت ارزیابی گذشته و حال و همچنین پیشبینی آینده واحد تجاری مورد استفاده قرار میگیرند، ولیکن زمانی که محیط فعالیت واحد تجاری دارای عدم اطمینان زیاد باشد، قابلیت پیشبینی وضعیت آتی با مشکلاتی روبرو میشود. عدم اطمینان محیطی شامل نوسانپذیری سودهای گزارش شدهی سازمانهاست و این عدم اطمینان محیطی منجر به عدم تقارن اطلاعاتی بین مدیران و سهامداران خارجی میشود. مدیران واحدهای تجاری که در یک محیط دارای عدم اطمینان زیاد فعالیت میکنند این انگیزه را دارند که چنین نوساناتی را از طریق هموارسازی سودهای گزارش شده کاهش دهند. حجم قابل ملاحظهای از ادبیات آموزشی انگیزههای مدیریت برای هموارسازی سود را نشان میدهد. فرضیه هموارسازی سود برای اولین بار در سال 1953 توسط هپورث مطرح گردید و سپس در سال 1964 توسط گوردن توضیح داده شد. او برای این مسئله چهار فرض را پیشنهاد کرد که به شرح زیر هستند:
1- معیار انتخاب روشهای حسابداری توسط مدیران، حداکثر کردن مطلوبیت و رفاه مدیریت است.
2- مطلوبیت مدیریت با امنیت شغلی او، نرخ رشد پاداش و نرخ رشد اندازه شرکت رابطهی مستقیم دارد.
3- کسب اهداف مطروح در فرض 2 بستگی به رضایت سهامداران نسبت به عملکرد شرکت دارد.
4- برای اینکه مدیران به اهداف خود برسند، رضایت صاحبان سهام نسبت به رشد سود شرکت (یا نرخ متوسط بازده حقوق صاحبان سهام) و ثبات سود ضروری است.
بنابر این مفروضات مدیران جهت رسیدن به اهداف خود اولا، باید سود گزارش شده را در چارچوب اصول پذیرفته شده حسابداری هموار کنند و ثانیا، باید نرخ رشد سود را هموار سازند (هرو و برتون، 2000). هموارسازی سود یک حالت خاص از مدیریت سود است که در آن مدیران نوسانات سودهای گزارش شدهی جاری را به منظور رسیدن به یک سود پایدار هموار میکنند (بیدلمن، 1973).
در گام بعدی به منظور بررسی بیشتر، این سوال پیش میآید که آیا بین بازده سهام و هموارسازی سود در شرایط عدم اطمینان زیاد، رابطهی مثبت و معناداری وجود دارد یا خیر؟ پیش فرض اصلی بدین گونه است که با هموارسازی سود برای شرکتهایی که در محیط دارای عدم اطمینان زیاد فعالیت میکنند، بازده سهام افزایش مییابد. هموارسازی سود در این تحقیق، با رتبهبندی معکوس نتایج حاصل از ضریب همبستگی بین تغییرات در اقلام تعهدی اختیاری و تغییرات در سود قبل از اقلام تعهدی اختیاری اندازهگیری میشود. برای اندازهگیری عدم اطمینان محیطی نیز از ضریب تغییرات فروش استفاده میشود. سپس این مقادیر به عنوان متغیر مستقل در مدل اصلی مورد استفاده قرار میگیرند.
در این تحقیق فرضیهای به صورت زیر مطرح میشود:
۱- بین بازدههای سهام و هموارسازی سود برای شرکتهایی که در محیط دارای عدم اطمینان بالا فعالیت میکنند رابطهی مثبت قویتری وجود دارد.
بدین ترتیب در این تحقیق سعی شده است، اثرات هموارسازی سود بر روی رفتار بازده سهام شرکتهای فعال در محیط دارای عدم اطمینان زیاد بررسی گردد.
1-2- بیان مساله و تشریح موضوع
سود یکی از اساسیترین عناصر صورتهای مالی است که همواره مورد توجه قرار گرفته است و از آن به عنوان معیاری برای ارزیابی تداوم فعالیت، کارآیی و بازنگری ساختار قراردادهای نمایندگان واحد اقتصادی یاد میشود. سود گزارششده، تحت تاثیر روشهای مختلف پذیرفته شدهی حسابداری قرار میگیرد. به دلیل متغیر بودن شرایط محیط فعالیت واحد تجاری، سود گزارش شده تحت تاثیر عدم اطمینان محیطی قرار میگیرد و طی دورهها نوسان پیدا میکند. در واقع عدم اطمینان محیطی به عنوان غیرقابل پیش بینی بودن اعمال مشتریان، فروشندگان، گروههای رقابتی و نظارتی تعریف میشود (گاوینداراجان، 1984). عدم اطمینان محیطی زیاد، ریسک دقت ارزیابی سودهای آتی را افزایش میدهد و به این ترتیب، انگیزهای برای مدیران ایجاد میکند که از گزارشهای پیشبینی به منظور کاهش نوسانات استفاده کنند تا از این طریق بتوانند قابلیت پیشبینی بالاتری برای سودهای جاری فراهم کنند (گوش و السن، 2008). برای اجتناب از نوسانات زیاد سود که ممکن است سرمایهگذاران را نسبت به آینده شرکت بدبین کند، معمولا مدیران با استفاده از روشهایی اقدام به هموارسازی سود میکنند. هموارسازی سود عبارت است از هماهنگ کردن آگاهانهی سود برای دست یابی به یک روند یا سطح مورد نظر. این امر به دلایل مختلف در شرکتها صورت می گیرد و استفادهی به موقع و مناسب از آن میتواند کمک مناسبی در فرایند مدیریت سود در شرکت داشته باشد. دو دیدگاه کلی در زمینهی استفاده از هموارسازی سود وجود دارد. از یک سو، مدیران معتقدند که سرمایهگذاران برای سهامی که روند سوددهی آن نوسان کمتری دارند ارزش بیشتری قائل هستند در نتیجه، این موضوع ریسک سرمایه گذاری آنها را کاهش میدهد. از سوی دیگر از دیدگاه برخی نظریهپردازان حسابداری این کار به جای افشای اطلاعات به پنهانسازی آن پرداخته و از نظر حسابداری صحیح نیست. حجم قابل ملاحظه ای از ادبیات آکادمیک گرایش مدیریتی به هموارسازی سود را مستند کرده است (بوکمستر، 2001). هموارسازی سود یک حالت ویژه از مدیریت سود است که در آن مدیران نوسانات سودهای گزارش شده را هموار میکنند تا به یک سود پایدار برسند (بیدلمن، 1973).
این تحقیق پاسخ بازار سهام را به هموارسازی سودها برای شرکتهایی که در یک محیط دارای عدم اطمینان زیاد فعالیت میکنند بررسی میکند. در تحقیق حاضر، ما هموارسازی سود را با استفاده از رتبهبندی معکوس نتایج حاصل از همبستگی منفی بین تغییرات اقلام تعهدی اختیاری و تغییرات سود قبل از اقلام تعهدی اختیاری اندازهگیری میکنیم، همانطور که قبلا توسط تاکر و زاروین (2006) انجام شد. این تحقیق مستند میکند که قیمت جاری سهام، بیشتر اطلاعات درباره سودهای آینده را برای شرکتهایی که در یک محیط دارای عدم اطمینان زیاد فعالیت میکنند در بر دارد. بنابراین از دیدگاه ارزش اطلاعاتی هموارسازی سود حمایت میشود. بررسی تجربی ارتباط بین بازده های سهام و هموارسازی سود متناسب با عدم اطمینان محیطی، به متغیرهای عملیاتی هموارسازی سود و عدم اطمینان محیطی نیاز دارد. برای محاسبه عدم اطمینان محیطی نیز از ضریب تغییرات فروش به عنوان معیاری برای این شرایط استفاده شده است. سپس مقادیر معیارهای مربوط به هموارسازی سود و عدم اطمینان محیطی در مدل اصلی مورد استفاده قرار میگیرند.
1-3- سؤالات تحقیق
این تحقیق به طور خاص به دنبال یافتن پاسخهایی برای سوالات زیر است:
- آیا بین هموارسازی سود متاثر از عدم اطمینان محیطی و بازده سهام شرکتهای هموارساز رابطه معناداری وجود دارد؟ اگر رابطه معناداری وجود دارد این رابطه چگونه و تا چه اندازهای است؟
1-4- فرضیههای تحقیق
نتایج و قواعد حاصل از فرضها را که با استفاده از روابط و دلایل منطقی از یک پدیده بدست آمده، فرضیه میگویند. فرضیه از سوالات تحقیق آشکار میشود. با توجه به سوالات این تحقیق، فرضیهای بهصورت زیر مطرح میشود:
۱- بین بازدههای سهام و هموارسازی سود برای شرکتهایی که در محیط دارای عدم اطمینان بالا فعالیت میکنند رابطهی مثبت قویتری وجود دارد.
1-5- اهداف تحقیق
از آنجایی که هدف اصلی گزارشگری مالی، فراهم کردن نیازهای اطلاعاتی سرمایهگذاران و سایر استفادهکنندگان است، بنابراین با بررسی گزارشهای سالانه شرکتها میتوان از تاثیر هموارسازی سود متاثر از عدم اطمینان محیطی بر بازده سهام آگاه گردید و راهکارهایی برای ارائه گزارشهای مالی مناسب ارائه نمود.
هدف اصلی این تحقیق بررسی تاثیر هموارسازی سود بر بازده سهام شرکتهایی است که در محیط دارای عدم اطمینان زیاد فعالیت میکنند. همچنین بسط مبانی نظری در ارتباط با موضوع تحقیق را میتوان به عنوان هدف آرمانی این تحقیق دانست. از طرفی با توجه به تاثیر هموارسازی سود بر بازده سهام میتوان پیشنهاداتی به شرکتها ارائه کرد که برای رسیدن به مقدار ریسک و بازده موردنظرشان میتوانند از روشهای دیگری غیر از هموارسازی سود نیز استفاده کنند.
1-6- روش انجام تحقیق
تحقیق حاضر از نوع تحقیقات توصیفی– همبستگی میباشد (در تحقیق توصیفی از نوع همبستگی، محقق به بررسی روابط بین دو یا چند متغیر میپردازد). به طور خلاصه، روش انجام تحقیق حاضر به صورت گامهای زیر میباشد:
- در ابتدا از بین شرکتهای فعال در بورس تهران، شرکتهای دارای ملاحظات مدنظر انتخاب میشوند.
- پس از انتخاب شرکتها براساس ملاحظات مدنظر، دادههای مالی مورد نیاز برای اجرای مدلهای ارائه شده در طرح با مراجعه به منابع مربوطه جمعآوری میگردد.
- سپس شاخصهای مورد نیاز از قبیل هموارسازی سود، عدم اطمینان محیطی و… بر اساس مدلهای تحقیق مورد محاسبه قرار میگیرند.
- در ادامه از طریق تجزیه و تحلیل رگرسیون چندگانه، پارامترهای مدل برآورد شده و در آخر براساس پارامترهای برآوردی نسبت به تایید یا رد فرضیهها اقدام خواهد شد.
به منظور گردآوری دادههای مورد نیاز تحقیق، از اطلاعات مالی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران استفاده میشود. سپس از بین دادههای گردآوری شده، نمونه موردنظر انتخاب میشود. روش تحقیق، توصیفی از نوع همبستگی است و از رگرسیون چند متغیره برای تحلیل دادهها و آزمون فرضیهها استفاده میشود.
1-7- اهمیت و ضرورت تحقیق
اهداف گزارشگری مالی با مقاصد عام فراهم کردن اطلاعات مالی درباره واحد گزارشگر است که برای سرمایهگذاران، وامدهندگان و سایر اعتباردهندگان بالفعل و بالقوه در تصمیمگیری درباره تامین منافع برای واحد گزارشگر مفید باشد. این تصمیمات شامل خرید، فروش و نگهداری ابزارهای سرمایه یا بدهی است. تصمیماتی که سرمایهگذاران و سایر اعتباردهندگان اتخاذ میکنند، به بازده موردانتظار آنها از سرمایهگذاری بستگی دارد، در نتیجه سرمایهگذاران و سایر اعتباردهندگان نیازمند اطلاعاتی هستند که آنها را در ارزیابیهایشان کمک نماید و هدف اصلی گزارشگری مالی فراهم کردن نیازهای اطلاعاتی سرمایهگذاران و سایر استفادهکنندگان است (بیانیه مفهومی شماره 8 گزارشگری مالی، سپتامبر 2010). با توجه به تغییرات محیط فعالیت واحد تجاری قابلیت پیشبینی وضعیت آتی با مشکل روبرو میشود. در این حالت، اطلاعات باید به گونهای تهیه شوند که قابلیت پیشبینی وضعیت آتی را فراهم کنند. سرمایهگذاران برای اتخاذ تصمیم، ریسک سرمایهگذاری احتمالی خود را ارزیابی میکنند. زمانی که شرکت طی سالها سودهایی اعلام کند که نوسان زیاد داشته باشند این امر منجر به ارزیابی ریسک بالا توسط سرمایهگذاران و اعتباردهندگان میشود. در حالی که سودهای هموار شده منجر به ارزیابی ریسک کمتر توسط سرمایهگذاران میشود و زمانی که سودهای گزارش شده جاری و میاندورهای گذشته، هموار شوند پیشبینی سود آسانتر انجام میشود. بنابراین طبق یافتههای این تحقیق، مدیران برای جلوگیری از نوسانات سود، سود را به صورت آگاهانه هموار میکنند تا سرمایهگذاران نهادی به دلیل نوسان زیاد