2-3 بررسی استفاده‌کنندگان 27

 

 

2-3-1 تعاریف، اهداف و اهمیت بررسی استفاده‌کنندگان 27

 

 

2-3-2 تاریخچه بررسی استفاده‌کنندگان در جهان و ایران 30

 

 

2-3-2-1 مرکز تحقیقات بررسی استفاده‌کنندگان 33

 

 

2-3-3 روش‌های بررسی استفاده‌ از کتابخانه 35

 

 

2-3-4 انواع بررسی استفاده‌کنندگان 36

 

 

2-3-5 کتابخانه‌های تخصصی و بررسی استفاده‌کنندگان 36

 

 

2-4 تحقیق و توسعه 37

 

 

2-4-1 تعریف تحقیق و توسعه 40

 

 

2-4-2 نقش اطلاعات در تحقیق و توسعه 41

 

 

2-4-3 کتابخانه‌های مراکز تحقیق و توسعه 43

 

 

2-4-4 اطلاعات صنعتی 44

 

 

2-5 صنعت خودرو 46

 

 

2-5-1 تاریخچه صنعت خودرو در جهان و ایران 47

 

 

2-5-2 نقش تحقیق و توسعه در صنعت خودرو 49

 

 

2-5-2-1 مرکز طراحی و توسعه محصولات جدید ایران خودرو 50

 

 

2-5-2-2 شرکت تحقیق، طراحی و تولید موتور ایران خودرو (ایپکو) 51

 

 

2-5-2-3 تحقیقات و نوآوری سایپا 52

 

 

2-6 پیشینه‌ی پژوهش 53

 

 

2-6-1 پیشینه‌ی پژوهش در ایران 53

 

 

2-6-2 پیشینه‌ی پژوهش در خارج از ایران 60

 

 

2-6-3 استنتاج از پیشینه پژوهش 63

 

 

فصل سوم: روش‌شناسی پژوهش

 

 

3-1 مقدمه 65

 

 

3-2 روش پژوهش 65

 

 

3-3 جامعه 65

 

 

3-4 حجم نمونه 66

 

 

3-5 ابزار گردآوری داده‌ها 66

 

 

3-6 اعتبار پرسشنامه 67

 

 

3-7 روش تجزیه و تحلیل داده‌ها 67

 

 

فصل چهارم: یافته‌های پژوهش

 

 

 

4-1 مقدمه 69

 

 

4-1-1 اطلاعات جمعیت شناختی 69

 

 

4-1-1-1 جنسیت 69

 

 

4-1-1-2 سن 70

 

 

4-1-1-3 مقطع تحصیلی 70

 

 

4-1-1-4 رشته تحصیلی 71

 

 

4-1-1-5 سابقه کار 72

 

 

4-1-2 انگیزه، منابع و روش‌های کسب اطلاعات 72

 

 

4-1-2-1 میزان استفاده از کتابخانه 72

 

 

4-1-2-2 میزان امانت 74

 

 

4-1-2-3 هدف متخصصان از استفاده از کتابخانه 75

 

 

4-1-2-4 روش‌های تامین اطلاعات 77

 

 

4-1-2-5 جدید و روزآمد بودن منابع کتابخانه 78

 

 

4-1-2-6 شکل منابع اطلاعاتی 79

 

 

4-1-2-7 روش‌های جستجوی منابع چاپی 80

 

 

4-1-2-8 روش‌های جستجوی منابع الکترونیکی 81

 

 

4-1-2-9 میزان استفاده از انواع منابع اطلاعاتی 84

 

 

4-1-2-10 میزان برآورده شدن نیازهای اطلاعاتی متخصصان 86

 

 

4-1-3 خدمات کتابخانه 88

 

 

4-1-3-1 کافی بودن خدمات کتابخانه برای رفع نیازهای اطلاعاتی 88

 

 

4-1-3-2 سرعت خدمات اطلاع‌رسانی 93

 

 

4-1-3-3 تامین نیازهای اطلاعاتی با کمک کتابدار 94

 

 

4-1-3-4 میزان استفاده از سایت داخلی کتابخانه 95

 

 

4-1-3-5 میزان آسان‌سازی کار با سایت به دلیل نحوه طراحی آن 96

 

 

4-1-3-6 میزان تطابق سایت با نیازهای اطلاعاتی متخصصان 97

 

 

4-1-3-7 دلایل استفاده از سایت داخلی کتابخانه 98

 

 

4-1-3-8 میزان تاثیر خدمات اطلاع‌رسانی در فرایند کاری متخصصان 99

 

 

4-1-3-9 میزان رضایت از اجزای خدمات کتابخانه 100

 

 

4-1-3-10 میزان رضایت متخصصان از کتابخانه 101

 

 

4-1-3-11 مشکلات استفاده از کتابخانه 101

 

 

4-2 پرسش‌های اساسی 104

 

 

4-3 آزمون فرضیه‌ها 120

 

 

فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادها

 

 

5-1 مقدمه 128

 

 

5-2 نتیجه‌گیری 128

 

 

5-3 تحلیل نتایج 131

 

 

5-4 پیشنهادهای اجرایی 134

 

 

5-5 پیشنهادها برای پژوهش‌های آینده 135

 

 

منابع و مآخذ 137

 

 

پیوست الف پرسشنامه 144

 

 

پیوست ب معرفی کتابخانه ایران خودرو 149

 

 

پیوست پ معرفی کتابخانه ایپکو 151

 

 

پیوست ت معرفی کتابخانه سایپا 153

 

 

پیوست ث جداول و نمودارهای اولویت متخصصان در استفاده از منابع 154

 

 

مقدمه و بیان مساله

 

 

هرگاه نظام‌های اطلاعاتی، اطلاعات را با سرعت بیشتر و با هزینه‌ای کمتر در دسترس استفاده‌کننده قرار دهند، کاهش زمان بازیابی اطلاعات، هزینه‌های پژوهش و کارشناسی را کاهش می‌دهد و اطلاعات حاصل، بر غنای کار می‌افزاید. در غیر این‌صورت، کارشناسان، پژوهشگران و تصمیم‌گیران برای دستیابی به کوچک‌ترین اطلاع دچار ابهام و سردرگمی می‌شوند و هزینه‌ها نیز افزایش پیدا می‌کند (میرزائی، 1368). به عبارت دیگر رساندن اطلاعات صحیح و مناسب به شخص مناسب و در شکلی قابل استفاده می‌تواند از اتلاف منابع، وقت و دوباره‌ کاری‌های پژوهش بکاهد (سلیمی، 1380). اطلاعات از سه بعد اساسی قابل بررسی است: تولید اطلاعات، مدیریت اطلاعات، و کاربرد اطلاعات. مدیریت اطلاعات عبارت است از فرایند شناسایی، انتخاب، گردآوری، رده‌بندی، ذخیره‌سازی و اشاعه‌ی اطلاعات تولید شده در داخل و در خارج از کشور. این کار به وسیله مراکز اسناد و مدارک، کتابخانه‌ها یا مراکز اطلاعات علمی و فنی انجام می‌شود. حلقه‌ای که تولید و کاربرد اطلاعات را به هم پیوند می‌دهد، عموماً کتابخانه‌ها، مراکز اسناد و مدارک، پایگاه‌های اطلاعاتی و سازمان‌هایی با نام‌های مشابه هستند. همه این‌ها، یک وظیفه‌ اصلی را دنبال می‌کنند: گردآوری، سازماندهی، ذخیره‌سازی و اشاعه اطلاعات (میرزائی، 1368).

 

 

کتابخانه‌های تخصصی همگام با انقلاب صنعتی به وجود آمدند. در بین انواع کتابخانه‌های مختلف، کتابخانه‌های مراکز تحقیق و توسعه، که از نوع کتابخانه‌های تخصصی هستند، به پژوهش اهمیت زیادی می‌دهند و یکی از وظایف اصلی این کتابخانه‌ها، گردآوری، سازماندهی و اشاعه‌ی منابع اطلاعاتی برای پژوهشگران می‌باشد تا بتوانند برای انجام پژوهش‌های خویش از این منابع بهره گیرند. به عبارت دیگر در مراکز تحقیق و توسعه کتابخانه به عنوان قلب آن مراکز عمل می‌کند (مرادی مقدم، 1386) در نتیجه کتابخانه‌های مراکز تحقیق و توسعه نقش بسیار مهمی در توسعه اقتصادی و صنعتی یک کشور می‌توانند ایفا کنند. در صورتی که این کتابخانه‌ها نتوانند از عهده‌ی وظایف خود به خوبی برآیند فرایند تحقیق و توسعه که رسالت اصلی این مراکز است دچار مشکل خواهد شد.

 

 

از آنجا که رسالت هر نظام اطلاع‌رسانی تسریع بهره‌گیری از اطلاعات برای استفاده‌کنندگان است، شناخت استفاده‌کننده، نیازهای وی و روش‌هایی که جهت کسب اطلاع به کار می‌گیرد، ضروری است. پویایی هر کتابخانه بستگی به میزان استفاده از منابع اطلاعاتی موجود در آن دارد و میزان استفاده از منابع اطلاعاتی هر کتابخانه نمایانگر میزان ارزشمندی و مفید بودن مجموعه منابع آن کتابخانه می‌باشد (جباری، 1374، ص 4). آگاهی از میزان ‌استفاده‌ی کاربران از منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه گامی مثبت در جهت ارتقا کیفیت خدمات و منابع موجود در آن می‌باشد (محمدی، 1382). یکی از گروه‌های مهم استفاده‌کننده‌ی اطلاعات علمی، فنی و تخصصی را متخصصان تشکیل می‌دهند. اهمیت دسترسی موثر این گروه به اطلاعات و نقشی که آنان در توسعه صنعتی و فنی هر کشور دارند، موجب مطالعات بسیار بر روی منابع و روش‌های کسب اطلاع این گروه در کشورهای مختلف جهان شده است. عدم شناخت صحیح جامعه‌ی استفاده‌کننده و نیازهای آن، اغلب موجب گمراهی مسئولین کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی می‌شود و احتمال دست نیافتن به اهداف نظام اطلاع‌رسانی را بسیار زیاد می‌کند. هدف هر سازمان و مرکز اطلاع‌رسانی رفع نیازهای استفاده‌کنندگان است و در صورتی که این مراکز شناخت کامل از مراجعان، روش‌ها و منابع مورد نیاز آنان داشته باشند می‌توانند با تصمیم‌گیری‌های درست از صرف بودجه‌های غیرضروری و خرید‌های نادرست منابع کاسته و با مطالعه روش‌ها و عادات استفاده‌کنندگان، از مشکلات آنان در راه دسترسی به اطلاعات آگاه شده و در نوع خدمات و نحوه ارائه آنها تغییرات لازم را اعمال نمایند (سلیمی، 1380).

 

 

در ایران، صنعت خودرو از جمله اولین و مهمترین صنایع غیر نفتی بوده است که وارد کشور شد و برنامه‌ریزی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های کلانی در مورد آن انجام گرفته است. به همین دلیل این صنعت همواره با اهمیت و مورد توجه مدیران ارشد و سیاستگذاران بوده است. همچنین این صنعت به لحاظ ویژگی‌هایی همچون سطح بالای اشتغال‌زایی، میزان نقدینگی و سرمایه در گردش حجیم، وجود صنایع جنبی گسترده، وجود بازار گسترده و نهایتاً فناوری سطح بالای آن اهمیت ویژه‌ای جهت توسعه فناورانه‌ی صنعت کشور دارد (ملائی، 1373، ص2). در حال حاضر صنایع خودروی ایران برای بهبود کمی و کیفی محصولات و خدماتشان مراکز تحقیق و توسعه ایجاد کرده‌اند. متخصصان، پژوهشگران، و نخبگان صنعت خودروی ایران در این مراکز مشغول فعالیت هستند که طبیعتاً نیازهای اطلاعاتی متعدد و متنوعی دارند. در این مراکز کتابخانه‌هایی ایجاد شده است که باید پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی متخصصان این مراکز باشند. هیچ مرکز تحقیقاتی و اجرایی بدون برخورداری از یک کتابخانه مجهز با منابع کافی و روزآمد، و کتابداران توانا قادر به ادامه‌ی پژوهش یا انجام درست امور خود نمی‌باشد. اما، متاسفانه به نظر می‌رسد در این مراکز توجه کافی به کتابخانه‌ها صورت نگرفته است و این کتابخانه‌ها آن طور که انتظار می‌رود پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی متخصصان نیستند. به نظر می‌رسد متخصصان به دلیل عدم تامین اطلاعات مورد نیازشان از طریق کتابخانه، از کتابخانه فاصله گرفته‌اند و نیازهای اطلاعاتی خود را به روش‌های دیگری، از جمله اینترنت، برطرف می‌کنند. در این پژوهش میزان استفاده‌ی متخصصان از کتابخانه‌های این مراکز مورد بررسی قرار خواهد گرفت تا مشخص شود عملکرد این کتابخانه‌ها در پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی کاربرانشان چگونه بوده است. همچنین روش‌های کسب اطلاعات توسط متخصصان و میزان رضایت آنها از کتابخانه بررسی خواهد شد.

 

 

کتابخانه‌ها، بدون شناخت کافی از کاربران خود نمی‌توانند خدمات مناسبی ارائه کنند و اغلب در امر اطلاع‌رسانی دچار مشکلات و کاستی‌هایی می‌گردند. به همین دلیل نتیجه‌ی این پژوهش می‌تواند راه حل‌هایی را به مدیران کتابخانه‌های این مراکز جهت اصلاح روش‌ها و خدمات اطلاع‌رسانی ارائه کرده و به شناخت روش‌های درست و سریع جستجوی اطلاعات و اهداف و انگیزه‌های مراجعان و الگوهای رفتاری آنان در امر اطلاع‌یابی کمک نماید.

 

 

1-2 اهداف

 

 

هدف اصلی از انجام این پژوهش بررسی میزان استفاده‌ی متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران از کتابخانه‌های تخصصی این مراکز است. اهداف فرعی این پژوهش عبارتند از:

 

 

 

1. بررسی چگونگی برآورده شدن نیازهای اطلاعاتی متخصصان مراکز تحقیق و توسعه صنعت خودروی ایران

 

 

1. تعیین میزان رضایت متخصصان صنعت خودروی ایران از کتابخانه‌های وابسته

 

 

 

1-3 تعاریف عملیاتی

 

 

مراکز تحقیق و توسعه صنعت خودرو: در این پژوهش منظور از مراکز تحقیق و توسعه، شرکت‌‌های وابسته به صنایع خودروسازی هستند که وظیفه انجام تحقیق و توسعه در زمینه‌ی صنعت مربوطه را به عهده دارند. در حال حاضر در ایران سه مرکز تحقیق و توسعه فعال وجود دارد که وابسته به دو شرکت خودروسازی ایران‌خودرو و سایپا هستند.

 

 

متخصصان: افرادی هستند که در مراکز تحقیق و توسعه صنعت خودروی ایران مشغول به کار هستند و در فرایند تحقیق و توسعه نقش دارند.

 

 

ایپکو: شرکت تحقیق، طراحی و تولید موتور ایران‌خودرو که به عنوان مرکز تحقیق و توسعه در زمینه تخصصی موتور خودرو فعالیت می‌کند. این شرکت زیرمجموعه شرکت خودروسازی ایران‌خودرو می‌باشد و به اختصار ایپکو نامیده می‌شود.

 

 

ان.پی.دی: مرکز طراحی و توسعه محصولات جدید ایران‌خودرو که به عنوان مرکز تحقیق و توسعه شرکت خودروسازی ایران‌خودرو فعالیت می‌کند و به اختصار ان.پی.دی نامیده می‌شود.

 

 

سایپا: مرکز تحقیقات و نوآوری سایپا که به عنوان مرکز تحقیق و توسعه شرکت خودروسازی سایپا مشغول فعالیت است. در این پژوهش این مرکز به اختصار سایپا نامیده می‌شود.

 

 

1-4 پرسش‌های اساسی

 

 

 

1. متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران چگونه و با استفاده از چه روش‌هایی به اطلاعات مورد نیاز خود دست می‌یابند؟

 

 

1. هدف متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران از استفاده از کتابخانه‌های وابسته چیست؟

 

 

1. متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران در دستیابی به اطلاعات مورد نیاز خود با چه مشکلاتی مواجه هستند؟

 

 

1. میزان استفاده‌ی متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران از منابع چاپی و الکترونیکی موجود در کتابخانه‌های وابسته چقدر است؟

 

 

1. متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران از کدام نوع از منابع بیشتر استفاده می‌کنند؟ کتاب‌ها، مقالات، استانداردها و …؟

 

 

1. منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه‌های مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران تا چه میزان نیازهای اطلاعاتی متخصصان را برآورده می‌کند؟

 

 

1. میزان رضایت متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران از استفاده از کتابخانه‌های وابسته چقدر است؟

 

 

1. راهکارهای پیشنهادی متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران در ارتباط با بهبود خدمات کتابخانه‌های وابسته چیست؟

 

 

 

1-5 فرضیه‌ها

 

 

 

1. بین میزان برآورده شدن نیازهای اطلاعاتی متخصصان و سطح تحصیلات آنها همبستگی وجود دارد.

 

 

1. بین میزان برآورده شدن نیازهای اطلاعاتی متخصصان و سابقه‌ی کاری آنها همبستگی وجود دارد.

 

 

1. بین میزان رضایت متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران از کتابخانه‌های وابسته و میزان استفاده از کتابخانه همبستگی وجود دارد.

 

 

1. بین سطح تحصیلات متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران و میزان استفاده‌ی آنها از کتابخانه‌های وابسته همبستگی وجود دارد.

 

 

1. بین سابقه کاری متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران و میزان استفاده‌ی آنها از کتابخانه‌های وابسته همبستگی وجود دارد.

 

 

1. بین متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران با رشته‌های تحصیلی متفاوت از لحاظ میزان استفاده‌ی آنها از کتابخانه‌های وابسته تفاوت معنی داری وجود ندارد.

 

 

 

2-1 مقدمه

 

 

کتابخانه‌ها نظام‌های اطلاعاتی پویایی هستند که مهمترین کارکرد آنها پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان است. امروزه تعداد و میزان توسعه‌ی کتابخانه‌ها یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی کشورها به حساب می‌آید، لذا پرداختن به این مقوله می‌تواند تاثیر بسزایی در رشد و توسعه‌ی کشور داشته باشد. از میان انواع کتابخانه‌ها، کتابخانه‌های تخصصی به دلیل نقش و جایگاه ویژه‌ای که دارند از اهمیت خاصی برخوردارند. بخش اول این فصل به کتابخانه‌های تخصصی اختصاص داده شده است و در آن ضمن بیان تعاریف، اهداف و وظایف کتابخانه‌های تخصصی، جامعه‌ی استفاده‌کننده از کتابخانه‌های تخصصی به طور کامل تشریح شده است. در ادامه خدماتی که کتابخانه‌های تخصصی به استفاده‌کنندگان ارائه می‌کنند به گونه‌ای مختصر بررسی شده و در انتها نیز استانداردهای کتابخانه‌های تخصصی در ایران بیان شده است.

 

 

هدف اصلی کتابخانه‌ها پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان است. به همین دلیل یکی از روش‌های ارزیابی کتابخانه‌ها، بررسی استفاده‌کنندگان می‌باشد که انواع و روش‌های گوناگونی دارد. در بخش دوم بررسی استفاده‌کنندگان به عنوان روش پژوهش به طور کامل تشریح شده است.

 

 

سپس به بررسی تحقیق و توسعه و نقش اطلاعات در آن پرداخته و اطلاعات صنعتی به عنوان اصلی‌ترین نوع اطلاعات مورد نیاز در واحدهای تحقیق و توسعه صنعتی توضیح داده شده است.

 

 

صنعت خودرو در هر کشوری از صنایع مادر به حساب می‌آید. در کشور ما نیز صنعت خودرو از جمله اولین و مهمترین صنایع غیرنفتی بوده است. در بخش چهارم ضمن پرداختن به صنعت خودرو و نقش آن در توسعه‌ی اقتصادی، اهمیت تحقیق و توسعه در این صنعت تشریح شده است. سپس سه مرکز تحقیق و توسعه در صنعت خودروی ایران که جامعه‌ی این پژوهش هستند، معرفی شده‌اند.

 

 

در پایان نیز سعی شده است پیشینه‌های مرتبط با این پژوهش در ایران و جهان بررسی شود و جایگاه این پژوهش در ارتباط با پژوهش‌های گذشته مشخص شود.

 

 

2-2 تعاریف و مفاهیم کتابخانه‌های تخصصی

 

 

در متون گوناگون اصطلاحات مختلفی برای کتابخانه‌های تخصصی به کار رفته است: کتابخانه‌های اختصاصی، کتابخانه‌های پژوهشی، مرکز اطلاعات، کتابخانه تخصصی تحقیقاتی، و مرکز خدمات اطلاع‌رسانی (مدیرامانی، 1381-1385: 1457-1459).

 

 

همچنین تعاریف متعددی برای کتابخانه‌های تخصصی ارائه شده است. برخی از آنها عبارتند از:

 

 

«کتابخانه‌ی تخصصی واحدی است از یک سازمان که هدف آن فراهم ساختن اطلاعات خاص برای پیشرفت کار سازمان یا برای گروه محدودی است. کتابخانه‌های تخصصی بر حسب سیاست‌ها، روش‌ها و مجموعه‌های مختلفی که دارند به چند نوع تقسیم می‌شوند: کتابخانه‌های شرکت‌های صنعتی، کتابخانه‌های دولتی و سازمان‌های وابسته، کتابخانه‌های انجمن‌های حرفه‌ای مانند کانون وکلا، موسسات تحقیقاتی مستقل، کتابخانه‌های موسسات بازرگانی مانند بانک‌ها و جز آن» (سلطانی و راستین، 1379: 334-335).

 

 

همچنین کتابخانه‌ی تخصصی عبارت است از «کتابخانه‌های تحقیقاتی که با مجموعه‌‌های تخصصی خود خدمات اطلاعاتی ویژه‌ای را به گروهی از کاربران و پژوهشگران ارائه می‌دهند. این اصطلاح مراکز خدمات اطلاع‌رسانی را نیز دربرمی‌گیرد» (تعاونی، 1381: 1).

 

 

با بررسی تعاریف مختلف می‌توان نتیجه گرفت که کتابخانه‌های تخصصی از عناصر مهمی تشکیل شده‌اند:

 

 

 

1. مجموعه‌ی اطلاعاتی خاص

 

 

1. استفاده‌کنندگان خاص

 

 

1. نیازهای خاص

 

 

1. قابلیت پاسخگویی سریع و دقیق (روشن‌بین، 1379: 20).

 

 

 

کتابخانه‌های تخصصی، به تناسب زمینه‌های فعالیت سازمان مادر و نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان، انواع گوناگونی دارند. همچنین این کتابخانه‌ها معمولاً مواد و منابع ویژه‌ای را نگهداری می‌کنند. هر کتابخانه بنا به نیاز خود ممکن است از برخی از انواع منابع زیر نگهداری کند:

 

 

 

1. کتاب، جزوه، پیش‌نویس‌ها، ترجمه‌ها، پایان‌نامه‌ها

 

 

1. پیایندها شامل نشریات ادواری، چکیده‌نامه‌ها، نمایه‌نامه‌ها

 

 

1. سالنامه‌ها، گزارش‌ها، راهنماها، فهرست‌ها، دستنامه‌ها

 

 

1. گزارش‌های فنی درون سازمانی یا برون سازمانی

 

 

1. یادداشت‌های تحقیقی و نمونه‌های آزمایشگاهی

 

 

1. اختراع‌نامه‌ها، پروانه‌های ثبت اختراع، رهنمودها و استانداردها

 

 

1. مواد دیداری و شنیداری

 

 

1. مجموعه‌های خاص (مانند نقشه، نت موسیقی، نسخ خطی، قانون‌نامه‌ها، بریده جراید، و میکروفرم‌ها)

 

 

1. منابع الکترونیکی و چندرسانه‌ای‌ها

 

 

1. منابع و اسناد آرشیوی خاص و… (تعاونی، 1381: 63).

 

 

 

2-2-1 تاریخچه‌ی کتابخانه‌های تخصصی در جهان و ایران

 

 

در متون گوناگون از کتابخانه‌های متفاوتی به عنوان اولین کتابخانه‌ی تخصصی جهان نام برده شده است. شاید بتوان ادعا نمود که اولین کتابخانه‌ی تخصصی، مجموعه‌ی الواح گلی بود که در زمان حکومت آشور بانی‌پال پادشاه آشور در نینوا گردآوری گردید و سازماندهی شد. آشور بانی‌پال مقرر نمود که مجموعه‌ای حاوی حدوداً 20 هزار لوح گلی به صورت سازمان‌یافته و منظم در محلی خاص مستقر شود. اگر امروزه ما دو ویژگی مشترک کتابخانه‌های تخصصی یعنی موضوع خاص و استفاده‌کنندگان خاص را مورد قبول قرار دهیم، مجموعه‌ی الواح گلی آشور بانی‌پال در حقیقت اولین کتابخانه‌ی تخصصی بود که در تاریخ تمدن بشر پدیدار شد (روشن‌بین، 1379: 18).

 

 

دایره‌المعارف امریکانا نیز نخستین کتابخانه‌های تخصصی جهان را کتابخانه‌ی تخصصی دارویی پاریس (تأسیس 1570) و کتابخانه‌ی پزشکی کالج مارشال در شهر آبردین اسکاتلند (1593) می‌داند.

 

 

مزینانی معتقد است که از نظر تاریخی می‌توان کتابخانه‌های مذهبی و موارد مشابه را که در یک زمینه‌ی خاص فعالیت می‌کردند کتابخانه‌ی تخصصی به حساب آورد. ولی کتابخانه‌های تخصصی به مفهوم امروزی پس از انقلاب صنعتی در اروپا و به‌ویژه در انگلستان و آلمان شکل گرفت و به تدریج در اواخر قرن نوزدهم تعداد آنها افزایش یافت (مزینانی، 1379: 195).

 

 

تحولات علمی و فنی شگرف قرن‌های هجدهم و نوزدهم در افزایش دانش صنعتی و علمی تأثیر بسزایی داشت. تولید و تکثیر منابع چاپی موجب افزایش حجم اطلاعات شد و به ‌دنبال آن ضرورت سازماندهی و کنترل مطلوب اطلاعات، به‌ویژه در حوزه صنعت و تجارت مطرح شد. از این‌رو، پس از جنگ جهانی اول و در فاصله سال‌های 1914 تا 1920، کتابخانه‌های تخصصی گسترش یافتند. قبل از 1914 عبارت کتابخانه‌ی تخصصی برای مجموعه‌ای در رشته‌ای خاص و محدود به‌کار می‌رفت که توسط یک سازمان، انجمن، شخص، یا دانشکده حمایت می‌شد. بعد از جنگ این مفهوم گسترش یافت و به‌ مجموعه‌ی جامع منابع غیرکتابی به زبان‌های مختلف، به ‌همراه طبقه‌بندی اختصاصی و نمایه‌سازی اطلاق شد. این پیشرفت نتیجه‌ی پیدایش سازمان‌های جدید دولتی، بازرگانی، و صنفی بود (مدیرامانی، 1381-1385: 1457-1459).

 

 

در اوایل دهه 1900، جان کاتن دانا، کتابدار کتابخانه عمومی نیوآرک در ایالت نیوجرسی امریکا، با این اعتقاد که برای جوابگویی به نیازهای بخش صنعت و تجارت مجموعه‌های تخصصی مورد نیاز است، انجمن کتابخانه‌های تخصصی (اس.ال.اِی.) را تأسیس کرد. بعدها در 1924، در بریتانیا نیز انجمنی مشابه آن با نام انجمن کتابخانه‌های تخصصی و مراکز اطلاع‌رسانی (اسلیب) ایجاد شد. در ابتدا، اکثر کتابخانه‌های تخصصی در حوزه صنعت و تجارت فعالیت می‌کردند، ولی بعد از جنگ جهانی دوم، در حوزه علوم و فنون نیز کتابخانه‌هایی تأسیس شد (مدیرامانی، 1381-1385: 1457-1459).

 

 

در ایران کتابخانه‌های تخصصی به مفهوم امروزی آن در دهه‌ی اول قرن چهاردهم هجری شکل گرفتند. قبل از این تاریخ تعداد بسیار زیادی کتابخانه‌های تخصصی در زمینه‌ی علوم دینی و مذهبی در سراسر ایران وجود داشت. به هر حال اگر بتوان کتابخانه‌ی مجلس را که دارای منابع و مراجع حقوقی و سیاسی است به عنوان کتابخانه‌ی تخصصی در نظر گرفت باید گفت که این کتابخانه اولین کتابخانه‌ی تخصصی ایران بوده است. بعدها در سال 1313 کتابخانه‌ی وزارت امور خارجه تاسیس شد که دارای منابع و مدارک مربوط به علوم سیاسی و روابط بین‌الملل بود. سپس با شکل‌گیری وزارتخانه‌های متعدد، هر یک از آنها برای خود کتابخانه‌ای تخصصی ایجاد کردند. در سال 1330 کتابخانه‌ی مجلس سنا تاسیس شد که دارای منابع و مدارک جالبی در زمینه‌ی ایرانشناسی بود. در سال 1340 کتابخانه‌ی بانک مرکزی با مجموعه‌ای در زمینه‌ی امور مالی و بانکداری تاسیس شد. در دهه‌ی چهل و پنجاه به تدریج بر تعداد کتابخانه‌های تخصصی ایران افزوده شد، به نحوی که تمامی وزارتخانه‌ها، موسسات دولتی و پژوهشگاه‌های وابسته به دولت دارای کتابخانه‌های تخصصی گردیدند (مزینانی، 1379: 197).

 

 

2-2-2 انواع کتابخانه‌های تخصصی

 

 

هر سازمانی اهداف و وظایف و کارکردهای خاص خود را دارد و از این نظر با دیگر سازمان‌ها متفاوت است. بنابراین کتابخانه‌های تخصصی را می‌توان بر اساس کارکرد سازمان مادر به انواع صنعتی، بازرگانی، حرفه‌ای، و دولتی تقسیم کرد (مختاری معمار، 1374: 115). هر یک از انواع کتابخانه‌های تخصصی، با توجه به وظایف و نیازهای اطلاعاتی سازمان مادر، منابع و خدمات متفاوتی دارد. مثلاً در یک کتابخانه‌ی تخصصی صنعتی نقشه‌ها و گزارشات فنی از اهمیت زیادی برخوردار هستند و برای سازماندهی آنها باید دقت زیادی صرف شود، در حالی‌که در یک کتابخانه‌ی تخصصی دولتی ممکن است گزارشات دولتی از اهمیت خاصی برخوردار باشند. کتابخانه‌های تخصصی که در این پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرند از نوع کتابخانه‌های تخصصی صنعتی هستند.

 

 

2-2-3 اهداف و وظایف کتابخانه‌های تخصصی

 

 

کتابخانه‌های تخصصی معمولاً در خدمت یک سازمان دولتی یا خصوصی، یک نهاد فرهنگی، یک مرکز علمی و به طور کلی در خدمت سازمان‌هایی هستند که برای انجام ماموریت خاص خود نیاز به اطلاعات دارند. به همین علت است که ماهیت وظایف و مدیریت در یک کتابخانه‌ی تخصصی بسیار متفاوت از سایر کتابخانه‌هاست (روشن‌بین، 1379: 20). مهمترین هدف کتابخانه‌های تخصصی رفع نیازهای ویژه‌ی سازمان است. این نوع کتابخانه، به تحقیق و کسب اطلاع و آموزش اختصاص دارد و برای تفریح و تفنن کارکنان سازمان ایجاد نشده است.

 

 

کتابخانه‌های تخصصی علاوه بر آنکه از نظر نوع استفاده‌کنندگان با سایر کتابخانه‌ها متفاوتند از نظر وظایف، مواد مجموعه، روش‌های انتخاب و فراهم‌آوری، و خدماتی که ارائه می‌کنند نیز با انواع دیگر کتابخانه‌ها اختلاف دارند. هدف یک مجموعه‌ی تخصصی آن است که قطعاً مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین در یک کتابخانه‌ی تخصصی باید این اطمینان به وجود آید که مجموعه‌ی گردآوری شده، توصیف و تحلیل گردد، به نمایش گذارده شود، فهرست‌نویسی و آماده‌سازی شود و نهایتاً اطلاعات آن اشاعه گردد (روشن‌بین، 1379: 20-22). پایداری و پویایی کتابخانه‌های تخصصی مستلزم فراهم‌آوری اطلاعات دقیق، جامع، روزآمد، و مناسب؛ و ارائه‌ی خدمات سریع به گونه‌ای است که استفاده‌کنندگان بتوانند از پیشرفت‌های چشمگیر در زمینه‌ی موضوعی خود آگاه شوند؛ همچنین کتابخانه‌ی تخصصی باید با مجموعه‌سازی مناسب الهام بخش انگیزه‌های تحقیقاتی آنان شود (مدیرامانی، 1381-1385: 1457-1459)

 

 

از موارد مهم در کتابخانه‌های تخصصی مدت زمانی است که استفاده‌کننده صرف جستجو و بازیابی اطلاعات می‌کند. زیرا متخصصان سازمان وقت بسیار باارزشی دارند و کتابخانه موظف است از هدر رفتن وقت آنها جلوگیری کند (افراشته‌فرد، 1384: 16).

 

 

اهدافی که یک کتابخانه تخصصی دنبال می‌کند عبارتند از:

 

 

 

1. کمک به ارتقای فعالیت‌های پژوهشی، آموزشی، فرهنگی، و تولیدی سازمان مادر از طریق تامین نیازهای اطلاعاتی کاربران با بکارگیری شیوه‌های نوین کتابداری و اطلاع‌رسانی

 

 

1. کمک به ارتقای دانش تخصصی کاربران کتابخانه و کارکنان سازمان مادر با استفاده از فناوری‌های پیشرفته‌ی اطلاعاتی (تعاونی، 1381: 55)

 

 

 

وظایف گوناگونی برای کتابخانه‌های تخصصی در نظر گرفته شده است. از آن جمله است:

 

 

بررسی و ارزشیابی نشریات جاری، ارزشیابی تحقیقات انجام شده و فعالیت‌های مقامات مخصوص؛ سازمان دادن اطلاعات چاپی و غیر چاپی مربوطه؛ جمع کردن نشریات و اطلاعات از داخل و خارج کتابخانه و انتشار این اطلاعات که اغلب به