فصل اول: کلیات پژوهش

 

 

1-1 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2

 

 

1-2 بیان مسئله…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 3

 

 

1-3 دلایل توجیهی و ضرورت انجام تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………..6 1-4 اهداف تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………………………….6 1-4-1 هدف کلی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 6

 

 

1-4-2 اهداف جزئی……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 6

 

 

1-5 فرضیه­های تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 7

 

 

1-6 متغیر­های تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………………………..  7

 

 

1-7 تعریف مفهومی متغیر­ها ………………………………………………………………………………………………………………………………….  7

 

 

1-8 تعریف عملیاتی متغیر­ها ………………………………………………………………………………………………………………………………….  8

 

 

 

                                                فصل دوم: عنوان فصل دوم

 

 

2-1 مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 10

 

 

2-2 مبانی نظری بلوغ و بلوغ عاطفی…………………………………………………………………………………………………………………….. 10

 

 

2-2-1 تعاریف مختلف بلوغ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 10

 

 

2-2-2 نظریه­های مختلف در مورد نوجوانی………………………………………………………………………………………………………….. 11

 

 

2-2-3 اهمیت بلوغ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 12

 

 

2-2-4 انواع بلوغ ………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 13

 

 

2-2-5 سنین بلوغ در ایران…………………………………………………………………………………………………………………………………. 14     2-2-6 عوامل مؤثر در بلوغ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 14

 

 

2-2-7 معیار­های بلوغ

 ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 14

 

 

2-2-8 علت­های بلوغ ………………………………………………………………………………………………………………………………………… 15

 

 

2-2-9 تغییرات هورمونی مربوط به بلوغ…………………………………………………………………………………………………………………15

 

 

2-2-­10 رشد بدن……………………………………………………………………………………………………………………………………………….6 1

 

 

2-2-11 رشد حرکتی و فعالیت بدن……………………………………………………………………………………………………………………… 17

 

 

2-2-12 رشد عقلی و پیشرفت­های درسی در دوران بلوغ………………………………………………………………………………………… 17

 

 

2-2-13 رسش جنسی…………………………………………………………………………………………………………………………………………..17

 

 

2-2-14 تفاوت­های فردی در رشد مربوط به بلوغ…………………………………………………………………………………………………. 19

 

 

2-2-15 رشد مغز در دوران بلوغ……………………………………………………………………………………………………………………………. 19

 

 

2-2-16 تغییر حالت­های برانگیختگی در دوران بلوغ……………………………………………………………………………………………… 20

 

 

2-2-17 واکنش به تغییرات مربوط به بلوغ……………………………………………………………………………………………………………..20

 

 

2-2-18 تأثیر بلوغ بر حالت­های هیجانی و رفتار اجتماعی………………………………………………………………………………………. 21

 

 

2-2-19 زود­رسی و دیر­رسی بلوغ…………………………………………………………………………………………………………………………. 22

 

 

2-2-20 زمان­­بندی بلوغ …………………………………………………………………………………………………………………………………….. 22

 

 

2-2-21 خصایص بلوغ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 24

 

 

2-2-22 منشأ نگرانی­های دوره بلوغ…………………………………………………………………………………………………………………….. 25

 

 

2-2-23 خطر­های روان­شناختی بلوغ…………………………………………………………………………………………………………………….. 26

 

 

2-2-24 خصوصیات افراد دارای بلوغ عاطفی ………………………………………………………………………………………………………… 27

 

 

2-2-25 معیار­های رفتار­های عاطفی بالغ………………………………………………………………………………………………………………. 27

 

 

2-2-26 فرآیند شکل گیری عواطف……………………………………………………………………………………………………………………….28

 

 

2-2-27 نگرش­ها و علائق در دوران بلوغ …………………………………………………………………………………………………………….. 28

 

 

2-2-28 روابط با دوستان و همسالان در دوران بلوغ……………………………………………………………………………………………….. 29

 

 

2-2-29 هیجانات در دوران بلوغ…………………………………………………………………………………………………………………………… 29

 

 

2-2-30 سازگار شدن با تغییرات دوران بلوغ…………………………………………………………………………………………………………… 29

 

 

2-3 مبانی نظری خود­شناسی ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 30

 

 

2-3-1 تعاریف مختلف خود­شناسی …………………………………………………………………………………………………………………………30

 

 

2-3-2 نظام خود……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 32

 

 

2-3-3 نظریه­های مختلف در مورد خود و مراحل مختلف آن ………………………………………………………………………………….. 38

 

 

2-3-4 جنبه­­های مختلف خود……………………………………………………………………………………………………………………………….. 42

 

 

2-3-5 حیطه­های مختلف خود …………………………………………………………………………………………………………………………….. 44

 

 

2-3-6 مفهوم خود و دیدگاه­های مختلف درمورد آن……………………………………………………………………………………………….. 45

 

 

2-3-7 روان­شناسی و رابطه­ی آن با خود­شناسی …………………………………………………………………………………………………….. 46

 

 

2-3-8 خود­شناسی در قرآن کریم ………………………………………………………………………………………………………………………… 46

 

 

2-3-9 پیدایی شناخت خود در چه سنی است ………………………………………………………………………………………………………… 47

 

 

2-3-10 خود­شناسی و ارتباط آن با حافظه …………………………………………………………………………………………………………….. 47

 

 

2-3-11 اهمیت خود­شناسی ………………………………………………………………………………………………………………………………… 47

 

 

2-3-12 اهمیت خود­شناسی در رفتار اخلاقی با خود ……………………………………………………………………………………………….. 47

 

 

2-3-13 آثار خود­شناسی ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 48

 

 

2-3-14 راه­های دست­یابی به خود­شناسی …………………………………………………………………………………………………………….. 49

 

 

2-3-15 مشکلات مربوط به توسعه خود­آگاهی ………………………………………………………………………………………………………. 50

 

 

2-3-16 ویژگی­های افراد دارای خود­شناسی ………………………………………………………………………………………………………….. 52

 

 

2-3-17 رابطه خود­شناسی با هوش­هیجانی و دیدگاه­پذیری ……………………………………………………………………………………. 52

 

 

2-3-18 نقش ادراک­ از خود در رشد آسیب­شناسی­روانی …………………………………………………………………………………………. 52

 

 

2-3-19 نقش ادراک از خود در رشد اختلال اضطراب اجتماعی ……………………………………………………………………………… 53

 

 

2-4 پیشینه­ پژوهشی تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………… 53

 

 

                                                  فصل سوم: عنوان فصل سوم

 

 

3-1 مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 64

 

 

3-2 روش پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 64

 

 

3-3 جامعه، حجم نمونه و روش نمونه­گیری …………………………………………………………………………………………………………… 64

 

 

3-4 ابزار­های اندازه­گیری ……………………………………………………………………………………………………………………………………….65

 

 

3-4-1 پرسشنامه بلوغ عاطفی ……………………………………………………………………………………………………………………………… 65

 

 

3-4-2 پرسشنامه خود­شناسی ………………………………………………………………………………………………………………………………. 65

 

 

3-4-3 پرسشنامه محقق ساخته …………………………………………………………………………………………………………………………… 65

 

 

3-5 روش جمع­آوری اطلاعات ……………………………………………………………………………………………………………………………… 65

 

 

3-6 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات ……………………………………………………………………………………………………………………… 66

 

 

 

 

 

فصل چهارم: عنوان فصل چهارم

 

 

4-1 مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 68

 

 

4-2 یافته­های جمعیت­شناختی ……………………………………………………………………………………………………………………………… 68

 

 

4-3 یافته­های توصیفی ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 70

 

 

4-4 یافته­های استنباطی ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 71

 

 

4-5 جمع­بندی ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 83

 

 

 

 

فصل پنجم: نتیجه­گیری و بحث

 

 

5-1 مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 85

 

 

5-2 یافته­های مربوط به همبستگی بین بلوغ عاطفی و خود­شناسی ……………………………………………………………………………85

 

 

5-3 یافته­های مربوط به تفاوت بلوغ عاطفی و خود­شناسی در دانش­آموزان ……………………………………………………………….. 87

 

 

5-4 یافته­های مربوط به پیش­بینی خود­شناسی از طریق بلوغ عاطفی ……………………………………………………………………….. 89

 

 

5-5 نتیجه­گیری…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..90

 

 

5-6 محدودیت­­های پژوهش ………………………………………………………………………………………………………………………………… 91

 

 

5-7 پیشنهادات ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………91

 

 

منابع

 

 

منابع فارسی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 93

 

 

منابع انگلیسی  ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 96

 

 

مقدمه

 

 

رشد و تکامل فرآیندی مداوم و منظم است که تسلسل قابل پیش­بینی دارد. اگر ­چه سرعت پیشرفت آن متفاوت است ولی تمام افراد بشر مراحل مشابه آن را طی می­کنند. «بلوغ از مهم­ترین مراحل دوران زندگی هر فردی است که با تغییرات تکاملی فیزیکی، عقلانی و عاطفی – اجتماعی مشخص می­شود.» (نلسون، به نقل از ولایتی، 1379). دوره­ی بلوغ از دیدگاه روان­شناسان، مربیان اخلاق و سایر دانشمندان، دوره حساسی است. از فیلسوفان قدیم سقراط، افلاطون، ارسطو و … به آن توجه نموده و ژان ژاک روسو در کتاب امیل، بلوغ را تولد ثانوی نامیده است (قره بگلو و کریمیان، 1380).

 

 

بلوغ در لغت به معنی رسیدن، به سر­­ رسیدن و رسیدن به سن رشد می­باشد. کلمه بلوغ «Puberty» در زبان انگلیسی از کلمه لاتین «Pubertas» به معنای سن مردانگی یا سن بزرگسالی مشتق شده است. بلوغ عاطفی عبارت است از خروج کودک از انگیزه­های کودکانه، و نشان­ دادن عواطف خود به شکل بزرگ­ترها، آن­ چنان که عاطفه­اش جهت­دار و در خط تعدیل و کنترل باشد. هم­چنین بلوغ عاطفی زمانی است که فرد بتواند خود و دیگران را به وجهی مناسب دوست­ بدارد و واکنش معقولی را جایگزین واکنش هیجانی کند (احمدی، 1374). بلوغ عاطفی از عوامل مؤثر در الگوی شخصیت است و به کنترل رشد نوجوان کمک می­کند. از نظر کول (1944؛ به نقل از سینک و بهار­گاوا) «برجسته­ترین علامت بلوغ عاطفی توانایی تحمل تنش است.» کاپلان و بارون خصوصیات شخصی را که از لحاظ عاطفی بالغ است بررسی کرده، او می­گوید فردی که از لحاظ عاطفی بالغ است قابلیت مقاومت در برابر تأخیر ارضای نیازها را دارد، توان تحمل میزان معقول ناکامی را دارد و می­تواند توقعات خویش را بر مبنای اقتضای موقعیت به تعویق ­اندازد یا در آن تجدید نظر نماید.

 

 

خودشناسی عبارت است از آگاهی لحظه به لحظه فرد نسبت به حالات روان­شناختی و توان تمایز نهادن و تحلیل محتوای تجارب کنونی و نیز پردازش شناختی فعال درباره­ی خود و معطوف به رویدادهای گذشته است که نتیجه آن ایجاد دید وسیع­تر برای هدایت رفتار و تشکیل طرحواره­های فردی پیچیده­تر و کامل­تر است (طهماسب، 1384).

 

 

ارتباط خودشناسی با زمینه­های مختلف، از جمله پژوهش­های روان­شناسی اجتماعی، خانواده و ناسازگاری تأمل پذیر است (ویلسون و دان، 2004). با توجه به مطالب ارائه شده و از آن جایی که در شرایط حاضر نوجوانان و کودکان با مشکلات بسیاری در زندگی خویش مواجه هستند و این مشکلات موجب مسائل روان – تنی بسیاری چون اضطراب، تنش، ناکامی و آشفتگی عاطفی در زندگی روزمره می­شوند و نیز، با توجه به این ­که بخش عظیمی از جمعیت کشورمان را نوجوانان و دانش­آموزان به خود اختصاص داده­اند و این افراد در آینده عهده­دار وظایف و مسئولیت­های مختلف جامعه خواهند بود؛ بی­توجهی به نیازهای ضروری این قشر، صدمات جبران ناپذیری به پیکره­ی اجتماع وارد خواهد ساخت. بنابراین، این مطالعه با هدف بررسی رابطه بین بلوغ عاطفی و خودشناسی در دانش­آموزان انجام گرفت.

 

 

1–2 بیان مسئله

 

 

     مبحث بلوغ و بلوغ عاطفی از جمله مفاهیمی است که توجه روان­شناسان و متخصصان علوم تربیتی را به خود جلب کرده است. به اعتقاد بسیاری از متخصصان، بلوغ عاطفی از جمله متغیرهایی است که روی عملکرد تحصیلی دانش­آموزان تأثیر می­گذارد.

 

 

محققان مختلف، بلوغ عاطفی را این گونه تعریف کرده­اند: بلوغ عاطفی عبارت است از خروج کودک از انگیزه­های کودکانه، و نشان دادن عواطف خود به شکل بزرگ­ترها، آن­ چنان که عاطفه­اش جهت­دار و در­ خط تعدیل و کنترل باشد. بلوغ نقطه عطف و دوره بحرانی انتقال از کودکی به بزرگسالی و زمان اکتساب قدرت باروری است. به عبارت دیگر، بلوغ دوره­ای از رشد روانی، جسمی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی فرد است که ثبات و تکوین شخصیت در آن صورت می­گیرد (نجفی و همکاران، 1390). مورگان (1934؛ به نقل از سینک و بهار­گاوا) «می­گوید یک نظریه­ی کارآمد درباره­ی بلوغ عاطفی باید تمام حیطه­ی فردیت، نیرو­ها و توانایی لذت بردن از این نیروها را در نظر بگیرد.» از نظر والتری، دی و اسمیت سون (1974؛ به نقل از سینک و بهار­گاوا) «بلوغ عاطفی جریانی است که طی آن شخصیت فرد مداوماً برای احراز بیش از پیش سلامت عاطفی، از لحاظ روانی و فردی می­کوشد».

 

 

مطالعات نشان داده­اند افرادی که از بلوغ عاطفی پایین برخوردار هستند، نمی­توانند در شرایط مختلف واکنش مناسبی نشان دهند و هم­چنین آن­ها نمی­توانند خود را به جای دیگران بگذارند، اما افرادی که از بلوغ عاطفی بالایی برخوردارند، قادر هستند که در شرایط دشوار هم، کنترل هیجانی و عاطفی خود را حفظ کنند (مهین­ترابی و همکاران، 1390). در تعدادی از تحقیقات دیگر، این نتیجه به دست آمد که عدم بلوغ عاطفی می­تواند باعث ایجاد مشکلاتی در زندگی زناشویی شود. زوج­هایی که از بلوغ عاطفی پایینی برخوردارند، نمی­توانند در شرایط مختلف واکنش مناسب نشان دهند، هم­چنین، نمی­تواند خود را به جای طرف مقابل بگذارند. از این رو اختلافات در زندگی مشترک افزایش می­یابد. اما در صورتی که زوج­ها از بلوغ عاطفی بالایی برخوردار باشند، قادر خواهند بود در شرایط دشوار زندگی هم کنترل هیجانی و عاطفی خود را حفظ نمایند. آن­ها هم­چنین، ضمن شناسایی نیازهای خود و طرف مقابل، برای برآورده سازی این نیازها در جریان زندگی مشترک تلاش می­کنند. هم­چنین نشان داده شد، که بلوغ عاطفی بالا موجب افزایش رضایت­مندی زندگی زناشویی و کاهش نارضایتی زناشویی می­شود (مهین­ترابی و همکاران، 1390).

 

 

هم­چنین تحقیقات نشان داده­اند که بین بلوغ عاطفی و سلامت روانی و عمومی ارتباط معناداری وجود دارد. به این ترتیب، افرادی که از بلوغ عاطفی بالایی برخوردار بودند از سلامت روانی و عمومی خوبی نیز برخوردار بودند و به هر میزان که آگاهی آن­ها از دوران بلوغ بیشتر بود، سلامت روانی و عمومی آن­ها نیز در سطح­ مطلوب­تری قرار داشت (آقا یوسفی و همکاران، 1388).

 

 

از میان تمامی پیشرفت­ها و پژوهش­های علمی هیچ یک به اندازه­ی شناخت انسان توجه او را به خود جلب نکرده است. آدمی از دیرباز کوشیده است تا افکار، عواطف، و احساسات خود و هم نوعان خود را دریابد. علاقه­ی همیشگی اکثر مردم به افسانه­ها، داستان­ها، سرگذشت­ها و شرح حال­ها گویای این نظر است­ (پارسا،1377).
نقش خود­شناسی به عنوان سازه­ای شخصیتی که واجد ملاک­های رفتاری معین است، در تبیین و پیش­بینی فرآیندها و سازه­های مختلف روان­شناختی، در پژوهش­های پیشین به تأیید رسیده است (قربانی و همکاران، 2005). در دو دهه­ی اخیر بیش از پیش به نقش خود­آگاهی در بهداشت روانی توجه شده است.

 

 

برخی از محققان بر آنند که خود­آگاهی پیامد­های منفی برای بهداشت روانی فرد دارد. نتایج مطالعات آنان نشان داده است که اشتغال فکری با شکست­ها و محرومیت­ها، به­ ویژه هنگامی که توأم با احساس نگرانی از حضور در کنار دیگران باشد، منجر به استمرار و تشدید افسردگی می­گردد (نالن – هاکسما، 1990؛ هاکسما و گروگاس، 1994؛ پیزنسکی و گرینبرک، 1987).

 

 

هم­چنین نتایج پژوهش نشان داده است که خود­آگاهی و اجزای آن با اختلالات روابط بین­ ­فردی رابطه دارد (لطیفیان و سیف، 1386). گنجاندن مفهوم خود­شناسی در میان هر چیز، به ویژه درباره­ی مسائل مرتبط با زندگی زناشویی پیامدهای مهمی دارد. مکاتب و روش­های مشاوره­ای و روان­درمانی و حتی آموزه‌های دینی، افراد را به تدبر در خویشتن فراخوانده­اند (برن، 2007). از این منظر، خودشناسی مقدمه ارتباط مؤثر با دیگران تلقی می­شود (باتلر و وامپلر، 1999). باتلر وامپلر (1999) طی پژوهشی به این نتیجه دست یافتند که آموزش مهارت­های ارتباط به پیشرفت­های چشمگیری در ارتباط افراد با یکدیگر می­شود و هم­چنین میزان خود­شناسی را نیز افزایش می­دهد.

 

 

موسوی و قربانی (1385) طی پژوهشی که روی 151 نفر از دانشجویان دانشگاه تهران انجام دادند به این نتیجه رسیدند که بین خود­شناسی و آسیب­های روان­شناختی همبستگی منفی وجود دارد. با توجه به نقش تسهیل­گر فرآیند خودشناسی در همسانی درونی، ویژگی خود نظم­دهنده­ی آن (هیگنز، 1996)، و تأثیر آن در بهزیستی روانی (قربانی و همکاران، 2003)، می­توان پیش­بینی کرد، هر چه میزان خود­شناسی بالاتر باشد، همسانی درونی بیشتر و مشکلات روان­شناختی کم­تر است. نتایج پژوهش­های اخیر حاکی از آن است که شدت و وضوح خودآگاهی در تعامل با ماهیت افکار، عواطف و باورها به ویژه احساس نومیدی و نیز ارزشی که فرد برای خود به عنوان یکی از اعضای اجتماع قائل است، می­تواند به انحای مختلف بر بهداشت روانی فرد تأثیر بگذارد (سیمون و هارتر، 1998).

 

 

فهم ذهن دیگران و خودآگاهی (آگاهی بر حالات ذهنی خود) به موازات یکدیگر پیش می­رود، دانش در مورد ذهن خود به دانش در مورد ذهن دیگران مربوط است (گوپنیک، 1993). از این رو، آنان که شناخت گسترده­تر و عمیق­تری از خود دارند، دیگران را نیز بهتر می­توانند درک کنند و پیش­بینی دقیق­تری از افکار خود و سایرین خواهند داشت و بدین ترتیب مشکلات کم­تری را در ر­ابط بین فردی با دیگران تجربه خواهند کرد.

 

 

با توجه به این که متغیرهای بلوغ عاطفی و خود­شناسی در زندگی فرد از اهمیت به سزایی برخوردار است اما در ادبیات پژوهشی به این متغیرها و رابطه­ی آن­ها با هم توجه زیادی نشده و تحقیقاتی که در این زمینه، چه در داخل و چه در خارج صورت گرفته محدود می­باشد. بنابراین، در این پژو­هش مسئله اصلی بررسی رابطه بین بلوغ عاطفی و خود­شناسی در دانش­آموزان مدارس دولتی و نمونه ­دولتی می­باشد؛ و ما می­خواهیم بدانیم که آیا بین متغیرهای بلوغ عاطفی و خود­شناسی در بین دانش­آموزان رابطه وجود دارد یا نه؟

 

 

1–3 دلایل توجیهی و ضرورت انجام تحقیق

 

 

دوران بلوغ یکی از مهم­ترین دوران­های زندگی است. در این دوره بزرگ­ترین تغییرات فیزیولوژی و روانی در فرد ایجاد می­شود و شناخت این تحولات و تغییرات در رفتار و کردار نوجوانان بسیار ارزشمند است.

 

 

دانش­آموزان از مهم­ترین اقشار جامعه و جزء روشن­فکران آن محسوب می­شوند که نگرش و عملکرد آن­ها در کل جامعه تأثیر دارد. هر چه این قشر از نظر رفتاری، عملکردی و شناختی پویاتر و انعطاف پذیرتر باشند، به همان اندازه جامعه در دست­یابی به اهداف و پیشرفت موفق­تر خواهد بود. با وجود آن که همواره پرسش­هایی بنیادین در باب ماهیت ذهن انسان و توانایی وی در شناخت خود مطرح بوده است، اما مفهوم خودشناسی تا­کنون جایگاه اصلی خود را در روان­شناسی به عنوان موضو­عی عمده و اساسی به دست نیاورده است.

 

 

ارتباط خود­شناسی با زمینه­های پژوهشی مختلف از جمله سنت روان پویشی، پژوهش­های شخصیت که در آن صفات شخصیتی به واسطه پرسشنامه­های خود سنجی ارزیابی می­شوند و پژوهش­های روان­شناسی اجتماعی در زمینه ماهیت خود پنداشت قابل تأمل است (ویلسون و دان،2004). هم­چنین بلوغ عاطفی با بسیاری از جنبه­های زندگی فرد ارتباط دارد. پس با توجه به اهمیت بلوغ عاطفی و خود­شناسی در زندگی انسان، نتایج این پژوهش می­تواند در زمینه­های بهداشت و سلامت روان مورد استفاده قرار گیرد و از اهمیت به سزایی برخوردار است. هم­چنین، نتایج این پژوهش در زمینه­های برنامه­ ریزی تحصیلی در مدارس نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. از جمله ضرورت­های دیگر این پژوهش انج