یکی از مواهب دنیای دیجیتال برای شهروندان، در مرکز توجه قرارگرفتن آنها است. برخی از کشورهای جهان با چشم‌انداز مردممحوری، دولت الکترونیک خود را بنا نهاده‌اند. چشم‌اندازی که طبق آن، ساختار دولت الکترونیک بر اساس نیازهای مردم شکل می‌گیرد. این رویکرد به کثرت در خدمات الکترونیک دولت‌های مختلف مشاهده می‌شود. بر همین اساس فلسفه وجودی دولت الکترونیک، شهر الکترونیک و شهرداری الکترونیک، ارائه خدمات به شهروندان است. با توجه به موارد فوق الذکر، می‌توان جهت نمایش ارتباطات بین این چهار مورد، مدل ارتباطی شکل ۷ را ارائه نمود.
۲-۷- شاخصهای ارزیابی شهر الکترونیک (آمادگی الکترونیکی)
کشورهای در حال توسعه باید برنامه اجرای سنجش آمادگی الکترونیکی[۱] داشته باشند و مطابق این برنامه آمادگی الکترونیکی خود را مورد سنجش قرار دهند تا شکاف پدید آمده بین خود و کشورهای توسعه یافته را کاهش دهند و سیاست‌های خود را در این زمینه بازنگری و بررسی کنند. می‌توان آمادگی الکترونیکی را به شرح زیر تعریف نمود:
- میزان آمادگی یک جامعه برای حضور در اقتصاد دیجیتالی
- آمادگی جوامع برای بهره مندی از دستاوردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات وحضور در دنیای شبکه‌ای
شکل ۷: نمودار ارتباطات بین دولت، شهر، شهرداری الکترونیکی با شهروند الکترونیک
[سند راهبردی شهر الکترونیک مشهد، ۱۳۸۱، ص ۳۰[
وقتی بحث از ارزیابی شهر الکترونیک و بررسی میزان آمادگی الکترونیک به میان می‌آید، نیازمند دسته‌ای از شاخصها هستیم که به کمک آنها بتوانیم وضعیت یک شهر را از دید “میزان الکترونیکی شدن” در هر لحظه مورد پایش قرار دهیم. همانطور که تعریف شد، آمادگی الکترونیکی به معنی توانایی محیط (اعم از سازمان، شهر، استان و کشور) در بهره‌گیری از مزایای فناوری اطلاعات و ارتباطات به عنوان یک عامل مؤثر در رشد اقتصادی و توسعه منابع انسانی می‌باشد. عوامل مختلفی در تعیین آمادگی الکترونیکی نظیر زیرساخت ارتباطی، منابع انسانی و چهارچوب سیاست‌ها و … تاثیرگذار می‌باشند. آمادگی الکترونیکی می‌تواند به عنوان ابزاری جهت طراحی و برنامه‌ریزی استراتژی‌های توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات بکار گرفته شود همچنین آمادگی الکترونیکی می‌تواند به درک بهتر موانع و پتانسیل‌های توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات کمک کند.
از سال ۲۰۰۰ در راستای بکارگیری بهتر فناوری اطلاعات و ارتباطات، موسسات، شرکت‌ها و مراکز مختلف در سراسر جهان تحقیقات گسترده‌ای را انجام داده‌اند تا ابعاد و معیارهای آمادگی الکترونیکی را مشخص کنند. در سال ۲۰۰۰ دانشگاه‌های مری‌لند، هاروارد، موسسه تحقیقاتی مک کانل، بانک جهانی، سازمان ملل و اتحادیه جهانی مخابرات تحقیقاتی برای سنجش آمادگی الکترونیکی آغاز کردند و معیارهایی را برای این کار تعریف نموده‌اند. با توجه به این معیارها، مدل‌هایی نیز ارائه شده است. در ادامه برخی از معروف‌ترین مدل‌ها ذکر شده‌اند. [[bridges, 2005, p17
- مدل CID
Harvard University’s Center for International Development (CID)’s Readiness for the Networked World
- مدل APEC
Asian Pacific Economic Cooperation’s (APEC)’s E-Commerce Readiness Assessment
- مدل CSPP
Computer System Policy Project’s (CSPP)’s Readiness Guide for Living in the Networked World.
- مدل McConell
McConnell International’s Risk E-Business: Seizing the Opportunity of Global E-Readiness
- مدل Mosaic
Mosaic’s Global Diffusion of the Internet Project
- مدل WITSA
WITSA’s International Survey of E-Commerce
- مدل CIDCM
CIDCM’s Negotiating theNet Model
- مدل EIU
The Economist Intelligence Unit (EIU): E-Business Readiness Rankings
در جدول ۱ مزایای نسبی و خصوصیات برخی از این مدل‌ها ارائه شده است.
جدول ۱: مقایسه مدلهای مختلف سنجش آمادگی الکترونیک
[[bridges, 2005, p18
| ابزار/مدل | هدف | تمرکز | معیارهای سنجش | متدولوژی | نتیجه ارزیابی |
| CSPP | کمک به افراد و اجتماعات جهت تعیین نحوه مشارکت در دنیای شبکه‌ای | میزان رواج یکپارچگی ICT | ۱٫ زیرساختها | پرسشنامه/ اطلاعات آماری | تشخیصی |
| ۲٫دسترسی | |||||
| ۳٫برنامه‌های کاربردی و خدمات | |||||
| ۴٫اقتصاد | |||||
| ۵٫توانمندسازها | |||||
| CID | ارزیابی عوامل تعیین کننده میزان آمادگی شبکه ای یک جامع در دنیای در حال توسعه | میزان رواج یکپارچگی ICT | ۱٫قابلیت دسترسی | پرسشنامه/ اطلاعات آماری | تشخیصی |
| ۲٫یادگیری | |||||
| ۳٫جامعه | |||||
| ۴٫اقتصاد | |||||
| ۵٫سیاست | |||||
| APEC | کمک به دولت ها برای توسعه سیاست های متمرکز خودشان، مطابق با محیط خاص خود ، برای توسعه سالم تجارت الکترونیک | آمادگی جهت تجارت الکترونیک | ۱٫فناوری و زیرساختهای اساسی | پرسشنامه/ اطلاعات آماری | تشخیصی و تجویزی |
| ۲٫دسترسی به خدمات شبکه | |||||
| ۳٫استفاد از اینترنت | |||||
| ۴٫پیشرفت‌ها وتسهیلات | |||||
| ۵٫مهارت‌ها و منابع انسانی | |||||
| ۶٫وضعیت اقتصاد دیجیتالی | |||||
| McConnell | ارزیابی آمادگی الکترونیکی اقتصاد مالی یا « ظرفیت مشارکت در اقتصاد دیجیتالی جهانی » | آمادگی جهت اقتصاد دیجیتالی | ۱٫قابلیت اتصال | اطلاعات آماری/ بهترین فعالیت ها/ تجزیه و تحلیل تاریخی | توصیفی/ تشخیصی |
| ۲٫رهبری الکترونیکی | |||||
| ۳٫امنیت اطلاعات | |||||
| ۴٫سرمایه انسانی | |||||
| ۵٫فضای کسب و کار الکترونیکی | |||||
| Mosaic | اندازه گیری و تجزیه و تحلیل میزان رشد اینترنت در سر تا سر جهان | وضعیت اینترنت در یک کشور | ۱٫فراگیری با نفوذ | اطلاعات آماری/ بهترین فعالیت ها/ تجزیه و تحلیل تاریخی | توصیفی |
| ۲٫پراکندگی جغرافیایی | |||||
| ۳٫میزان جذب بخشها | |||||
| ۴٫زیرساختهای ارتباطات | |||||
| ۵٫زیرساختهای سازمانی | |||||
| ۶٫میزان پیچیدگی استفاده | |||||
| WITSA | کشف میزان و چگونگی آگاهی شرکت های تجاری و مصرف کنندگان از تجارت الکترونیک | تجربیات مستقیم شرکت ها در تجارت الکترونیک و دیدگاه های آنان در مورد موانع EC | ۱٫اعتماد مشتری | پرسشنامه/ اطلاعات آماری | تشخیصی |
| ۲٫تکنولوژی | |||||
| ۳٫نیروی کار | |||||
| ۴٫ساست عمومی | |||||
| ۵٫مالیت | |||||
| ۶٫فرایندهای کسب و کار | |||||
| ۶٫هزینه‌ها | |||||
| ۷٫نگرش مصرف‌کنندگان | |||||
| CIDCM | کمک به توسعه نفوذ ICT در کشورهای در حال توسعه | مذاکرات میان بازیگران اصلی توسعه اینترنت کشور | ۱٫پیش زمینه و تاریخچه | اطلاعات آماری/ بهترین فعالیت ها/ تجزیه و تحلیل تاریخی/ مصاحبه | توصیفی |
| ۲٫بازیگران کلیدی توسعه اینترنت | |||||
| ۳٫خط مشی ICT و توسعه اینترنت | |||||
| ۴٫مذاکرات میان بازیگران اصلی | |||||
| ۵٫توسعه اینترنت کشور | |||||
| EIU | ارزیابی عوامل تعیین کننده میزان آمادگی شبکه ای یک جامع در دنیای در حال توسعه | آمادگی جهت تجارت الکترونیک | ۱٫زیرساخت فناوری و ارتباطی | پرسشنامه/ اطلاعات آماری | تشخیصی و تجویزی |
| ۲٫محیط تجاری و کسب وکار | |||||
| ۳٫تطابق مشتری و کسب و کار | |||||
| ۴٫محیط قانونی و سیاسی | |||||
| ۵٫زیرساخت فرهنگی اجتماعی | |||||
| ۶٫پشتیبانی و خدمات الکترونیکی |
مدل CID ارائه شده توسط دانشگاه هاروارد یکی از اولین مدلهای بکار گرفته شده برای سنجش آمادگی الکترونیکی است. مزیت اصلی این مدل ساده بودن و در دسترس بودن راهنمای آن است که در پیوست آورده شده است. طی این مدل آمادگی الکترونیکی در قالب پنج مؤلفه و تعداد زیادی شاخص تعیین می‌شود.
جدول ۲: مؤلفه‌ها و شاخصهای بکار گرفته شده در مدل CID
[[bridges, 2005, p15
| مولفه | شاخصها | |
۱
|
شبکه و زیرساخت | · ساختار اطلاعات
· دسترسی به اینترنت
· هزینه خدمات مخابراتی
· سرعت و کیفیت شبکه اینترنت
· سخت افزار و نرم افزار
· خدمات پشتیبانی |
| ۲ | آموزش و نیروی کار | · دسترسی مدارس به ICT
· بهبود آموزش توسط ICT
· توسعه نیروی کار ICT |
| ۳ | ICT در جامعه | · محتوی مرتبط
· کاربردICT در زندگی روزمره
· کاربرد ICT در محل کار
· ارتباط مردم با اینترنت |
| ۴ |
تجارت و دولت الکترونیکی |
· تجارت الکترونیکی (B2C)
· تجارت الکترونیکی (B2B)
· دولت الکترونیکی
· امکانات اشتغال در ICT |
| ۵ | قوانین و مقررات مبادلات الکترونیکی | · قوانین و مقررات حاکم بر ICT
· ارتباط و مخابره تلفنی و قاعده ها |
همچنین مطابق مستندات سند راهبردی شهر الکترونیک مشهد، برای ارزیابی شهر الکترونیک و میزان آمادگی الکترونیکی شهر مشهد از چهار دسته شاخص به شرح زیر استفاده شده است. [سند راهبردی شهر الکترونیک مشهد، ۱۳۸۱[
- شاخصهای عمومی (ارزیابی زندگی الکترونیکی)
- شاخصهای زیرساختهای الکترونیکی
- شاخصهای زیرساختهای کسب و کار الکترونیکی (سازمان الکترونیکی)
- شاخصهای زیرساختهای دولت الکترونیکی
با در دست داشتن شاخصهای فوق و استفاده از آمار و اطلاعات موجود در هر یک از موارد فوق می‌توان به تحلیل وضعیت موجود شهر الکترونیک پرداخت. ذکر این نکته الزامی است که رشد شاخصهایی که در جداول ذیل به آنها اشاره شده است میبایست به صورت همزمان و متقارن صورت پذیرد، بنابراین در صورتیکه در یکی یا چند مورد از شاخصهای فوق پیشرفت خوبی حاصل شده باشد اما در زمینه سایر شاخصها همچنان دچار عقبافتادگی و کمبود باشیم، امکان توسعه شهر الکترونیک وجود ندارد. زیرا تحقق شهر الکترونیک مستلزم این است که تمامی شاخصهای فوق در حد قابل قبولی قرار گرفته باشند.
۱- شاخصهای عمومی (ارزیابی زندگی الکترونیک) [سند راهبردی شهر الکترونیک مشهد، ۱۳۸۱[
| حوزه | شرح | شاخص |
| اتصال به اینترنت | درصد نفوذ رایانه و اینترنت | · نسبت تلفن همراه
· نسبت اتصال به اینترنت
· نسبت پهنای باند
· نسبت آموزش های الکترونیک
· درصد اتصال مدارس به اینترنت
· نسبت پهنای باند مدارس
· درصد دسترسی زنان خانه دار به اینترنت
· دسترسی تجهیزات شبکه عمومی |
توسعه
تجارت الکترونیک |
سطح کاربرد تجارت الکترونیک | · درصد معاملات تجارت الکترونیک
· نرخ استفاده از پرداخت الکترونیک
· نرخ استفاده از بانکداری الکترونیک
· درصد استفاده از کارتهای اعتباری |
۲- شاخصهای زیرساختهای الکترونیکی [سند راهبردی شهر الکترونیک مشهد، ۱۳۸۱[
| حوزه | شرح | شاخص |
شرایط اجتماعی و فرهنگی |
سطح آموزش و تحصیل و درجه قبول نوآوری و ریسک | · درصد بیسوادان
· سطح میانگین آموزش عمومی
· درجه آزادی سیاسی
· کیفیت مدارس عمومی و خصوصی
· درجه آزادی رسانه‌ها |
منابع انسانی
|
درصد کارگران فکری و آمادگی آنها | · نسبت متخصصان فناوری اطلاعات به کل شاغلین
· نسبت متخصصان مهندسی به کل شاغلین
· سطح رضایت سازمان از متخصصین فناوری اطلاعات
· نسبت آموزش فناوری اطلاعات به کارکنان |
| قوانین و مقررات | قابلیت اطمینان فرایندهای روی خط و اطلاعات موجود بر روی شبکه | · تلاش برای حفظ حریم شخصی الکترونیک
· تلاش برای جلوگیری از جرائم کامپیوتری |
زیرساخت
فناوری ارتباطات و اطلاعات
|
دسترسی به سیستم های ارتباطی | · پتانسیل توسعه خدمات تلفنی
· نسبت تلفن های ثابت به ۱۰۰۰ نفر
· نسبت تلفن های همراه با ۱۰۰۰ نفر
· نسبت میزبان های وب به ۱۰۰۰ نفر
· درصد قطعی تلفن
· هزینه و کیفیت خدمات مخابراتی |
۳- شاخصهای زیرساختهای کسب و کار الکترونیکی (سازمان الکترونیک) [سند راهبردی شهر الکترونیک مشهد، ۱۳۸۱[
| حوزه | شرح | شاخص |
| پشتیبانی خدمات الکترونیک | بلوغ و در دسترس بودن صنایع خدمت اینترنتی افقی و عمودی
(درگاه، میزبانی وب، ASP،ICP، مشاوره تجارت الکترونیک و غیره) |
· موجود بودن خدمات اطلاع رسانی حرفه‌ای
· دانش بر قابل اجرا بودن محصولات نرم‌افزاری
· رقابت در عرصه صنایع نرم‌افزاری و خدمات اطلاع‌رسانی
· دانش بر کیفیت و قیمت خدمت به موجب رقابت در بازار ارتباطات
· دانش بر کیفیت و قیمت اتصال به‌موجب رقابت در بازار ISP |
| اتصال به اینترنت | نرخ اتصال به شبکه و سطح عملیات الکترونیک | · نرخ مالکیت تجهیزات شبکه‌ای سازمانها
· نرخ اتصال سازمانها به شبکه
· نرخ قابلیت دسترسی وسیع به سازمانها
· نرخ ایجاد وب‌سایتهای سازمانها
· نرخ ایجاد اینترانت سازمانها
· سرمایه گذاری روی تجهیزات مرتبط با ICT
· نسبت متخصصهای ICT به کل کارکنان
· سرمایه گذاری روی آموزش مهارتهای مرتبط با ICT |
| فراگیری تجارت الکترونیک | سطح برنامه های کاربردی تجارت الکترونیک | · معاملات تجارت الکترونیک از نوع B2B (میزان تدارک روی خط+ معاملات روی خط)
· سطح برنامه های کاربردی اینترانت سازمانها
· محبوبیت سرمایه گذاری روی اینترنت
· اتخاذ سیستم های پرداخت اینترنتی
· سطح برنامه های کاربردی بازاریابی و فروش برخط |
۴- شاخصهای زیرساختهای دولت الکترونیک [سند راهبردی شهر الکترونیک مشهد، ۱۳۸۱[
| حوزه | شرح | شاخص |
| اتصال به اینترنت | سطح خدمت و مدیریت دولت الکترونیک | · اثر ارتقاء برنامه کاربردی ICT
· نرخ خدمات عمومی بر خط
· نرخ ایجاد وب سایت دولت
· نرخ دسترسی وسیع به دپارتمانها/بنگاه ها
· نرخ اتصال به اینترنت برای ادارات دولتی
· نرخ تعاملات شبکه ای بین دولت و سازمانها |
| رهبری الکترونیک | سیاست دولت به منظور ارتقاء جامعه الکترونیک و سطح هماهنگی بین دولت و بخش خصوصی | · اولویت و اهمیت سیاست دولت در مورد ICT
· سطح سرمایه گذاری سازمان های پشتیبانی کننده روی ICT (میزان سرمایه‌گذاری یا شاخصهای دیگر)
· تشویق سازمانها به سرمایه‌گذاری روی ICT (شاخصهای کاهش یا عفو مالیات)
· اهتمام به آموزش تخصصهای ICT مورد نیاز |
۲-۸- زیرساخت الکترونیک
تحقق شهر الکترونیکی بدون ایجاد زیرساختهای الکترونیک و بسترسازی مناسب امکان‌پذیر نخواهد بود. ابعاد مختلف شهر الکترونیکی که در بخش‌های گذشته در ارتباط با آنها صحبت شد، همگی مبتنی بر زیرساخت الکترونیکی هستند. در شکل ۸ این واقعیت نشان داده شده است.
.
شکل ۸: مدل مفهومی ارتباطی زیرساخت الکترونیک با سایر اجزای شهر
[طرح جامع ICT همدان، ۱۳۸۴، ص ۸۷]
از دیدگاه خدمات الکترونیکی، تا زمانی که زیرساخت الکترونیک در سطح شهر توسعه پیدا نکند امکان ارائه خدمات الکترونیکی وجود نخواهد داشت. در شکل ۹ سعی شده است در مکعبی سه بعدی این موضوع به تصویر کشیده شود. در یک بعد خدمات الکترونیکی، در بعد دیگر شهر الکترونیکی و در بعد سوم زیرساخت الکترونیک قرار داده شده است.
زیرساخت الکترونیک مورد نیاز در سطح شهر را می‌توان به دو دسته کلی زیر تقسیم‌بندی نمود [طرح جامع ICT همدان، ۱۳۸۴[:
- زیرساخت فنی مورد نیاز
- زیرساخت غیرفنی مورد نیاز
به طور کلی زیرساخت فنی مورد نیاز را می‌توان به صورت زیر تقسیم‌بندی نمود:
- زیرساخت کانال‌های دسترسی
- زیرساخت شبکه‌های ارتباطی
- زیرساخت تجهیزات سخت‌افزاری
- زیرساخت نرم‌افزاری
- زیرساخت امنیت
- زیرساخت مرکز داده
به طور کلی زیرساختهای غیر فنی مورد نیاز عبارتند از:
- معماری کسب و کار
- ساختار مدیریت فناوری اطلاعات و ارتباطات
- آموزش و فرهنگ‌سازی نیروی انسانی
شکل ۹: مدل مفهومی ارتباط زیرساخت، خدمات و شهر الکترونیکی
[مؤلف]
در شکل ۱۰ بسترهای مهم در زیرساخت الکترونیک، خدمات و شهر الکترونیکی از زاویه دولت و کسب و کار الکترونیکی نمایش داده شده است.
شکل ۱۰: بسترهای مهم زیرساخت الکترونیک
[طرح جامع ICT همدان، ۱۳۸۴، ص ۸۲]
[۱] e-Readiness
[۲] Knowledge Workers
[۳] Internet Content Provider
[۴] E-Leadership
