2-2-2 مدل­های نظری اختلالات خوردن……………………………………………………………………………..    18

 

 

2-2-2-1 دیدگاه زیستی……………………………………………………………………………………………………   18

 

 

2-2-2-2 دیدگاه ژنتیکی……………………………………………………………………………………………………  20

 

 

2-2-2-3 عوامل محیطی…………………………………………………………………………………………………..    20

 

 

2-2-2-4 دیدگاه روانشناختی……………………………………………………………………………………    21

 

 

2-3 سوءاستفاده دوران کودکی…………………………………………………………………………………     26

 

 

2-4 تنظیم هیجان……………………………………………………………………………………………………     30

 

 

2-5 جمع­بندی……………………………………………………………………………………………………….     34

 

 

 

 

 

فصل سوم: روش پژوهش

 

 

3-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………. 36

 

 

3-2 نوع پژوهش……………………………………………………………………………………………………………… 36

 

 

3-3 جامعه پژوهش……………………………………………………………………………………………………………    36

 

 

3-4 نمونه و روش نمونه­گیری…………………………………………………………………………………………….. 36

 

 

3-5 ابزارهای جمع­آوری اطلاعات……………………………………………………………………………………….  37

 

 

3-5-1 سیاهه­ی علائم اختلالات خوردن………………………………………………………………………………    37

 

 

3-5-2 پرسشنامه­ی ضربه کودکی………………………………………………………………………………………… 38

 

 

3-5-3 پرسشنامه­ی تنظیم هیجان………………………………………………………………………………………… 38

 

 

3-6 روش اجرای پژوهش………………………………………………………………………………………………….     39

 

 

3-7 روش تجزیه و تحلیل داداه­ها……………………………………………………………………………………….     39

 

 

 

 

 

فصل چهارم: نتایج پژوهش

 

 

4-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………. 41

 

 

4-2 یافته­های توصیفی………………………………………………………………………………………………………..  41

 

 

4-3. مدل­های ساختاری و وارسی فرضیه­ها…………………………………………………………………………….   46

 

 

4-4 بررسی سؤال­های پژوهشی…………………………………………………………………………………………..  51

 

 

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه­گیری

 

 

5-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………. 54

 

 

5-2 بحث و نتیجه­گیری……………………………………………………………………………………………………..  54

 

 

5-3 محدودیت­های پژوهش………………………………………………………………………………………………    57

 

 

5-4 پیشنهادات پژوهشی……………………………………………………………………………………………………..     57

 

 

 

منابع

 

 

منابع فارسی……………………………………………………………………………………………………………………… 59

 

 

منابع انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………………  62

 

 

 پیوست

 

 

پیوست­­ها  ………………………………………………………………………………………………………….. 67

 

 

مقدمه

 

 

امروزه اختلالات خوردن (ED) یکی از مورد توجه­ترین اختلالات روانی/ روان­تنی به شمار می­رود. این دسته از اختلالات باعث ایجاد اشکال در سلامت جسمی و عملکرد روانی می­شوند  و کیفیت زندگی فرد مبتلا را مختل می­کنند و همچنین ممکن است سبب افزایش مرگ و میر شوند ( دالی، جنکینس، 2011 ). این اختلالات به سه شکل بی­اشتهایی عصبی  پرخوری عصبی و شکل بینابینی به نام Bing-eating  وجود دارد. گرچه در حال حاضر دانش ما در خصوص پاتولوژی این اختلالات محدود است ولی زمینه­های ژنتیکی، ویژگی­های فردی، عوامل اجتماعی-فرهنگی، تبلیغات و رسانه­ها، دوستان و خانواده از عوامل مهم بروز آنها یاد شده است ( گلدن،  2003).

 

 

باور عمومی بر این است که اختلالات خوردن مربوط به جوامع غربی است که تاکید فراوانی به تناسب اندام می­شود ولی گذر اپیدمیولوژیک و ترویج فرهنگ غرب سبب شده است که بتدریج شاهد افزایش این اختلالات در کشورهای شرقی مثل ژاپن، پاکستان و ایران باشیم (گلدن 2003 ، سوماتسو، 1985، مومفورد، 1992).

 

 

اخیرا مطالعاتی در ایران در خصوص اختلالات خوردن صورت گرفته است. نوبخت و همکاران (2000 ) شیوع اختلالات خوردن به شکل بی­اشتهایی عصبی و پرخوری در دختران 15-18 ساله تهران را به ترتیب 9/0 و 2/3 درصد گزارش نمودند. مطالعه دیگر، شیوع این دو را در دانشجویان دانشگاه آزاداسلامی به ترتیب 8/1 و 8/7 درصد و به طور کلی 5/21 درصد از دانشجویان را در معرض خطر اختلالات خوردن گزارش نمود ( صفوی، محمود، روشندل، 2009).

 

 

 

 

 

-2 بیان مسأله

 

   اختلالات خوردن از اختلالات سخت و ناتوان­کننده روانپزشکی هستند که به صورت اختلال در رفتارهای خوردن و تصویر بدنی تعریف می­شود. بی اشتهایی عصبی و پراشتهایی عصبی دو شکل عمده از اختلالات خوردن هستند. هردو اختلال شامل دلواپسی افراطی از وزن، شکل و اندازه بدن و ادراک تحریف شده از بدن خود است (کلوپر، 2011 ).

 

 

در سبب شناسی این اختلالات عوامل ژنتیکی، زیستی، روانشـناختی و محیطی مطـرح شده­اند.

 

 

محیط نقش مهمی در پیدایش بعضی اختلالات خوردن دارد. به طور مثال نشان داده شده است که مادران کودکانی که بعدها مبتلا به اختلالات خوردن می شوند، طی بارداری در معرض استرس بیشتری بوده­اند. اتفاقات حین زایمان (مثل هماتوم سفال) یا زایمان زودرس، شانس بروز اختلالات خوردن را افزایش می دهد. برخی دیگر از عوامل محیطی مرتبط با اختلالات خوردن داشتن تاریخچه­ای از آسیب دوران کودکی به ویژه سوءاستفاده جنسی، فیزیکی، هیجانی و بی­توجهی هستند. افرادی با مشخصه بی­اشتهایی عصبی، پراشتهایی عصبی ویا اختلال خوردن نامشخص که گزارشاتی از آسیبهای مکرر دوران کودکی دارند، رفتارهای خودتخریبی را از خود نشان می­دهند(کلوپر،2011).

 

 

   هرچند پدیده کودک آزاری از اعصار دور در جوامع انسانی وجود داشته، لیکن در سالهای اخیر به صورت علمی مورد توجه قرار گرفته و مبارزه با آن به تدریج آغاز شده است.آزار کودکان در سطوح و به اشکال مختلفی از جمله آزارجسمی مانند کتک زدن یا انواع تنبیه­های بدنی، آزار روانی و هیجانی مانند بی­توجهی، غفلت از برآوردن نیازهای اولیه­ی کودکان، وآزار جنسی در بیشتر جوامع امروزی وجود دارد(باکر ، 1990 ).

 

 

 

 

 

طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت[13] (1999)کودک آزاری جسمی عبارت است از هر تعاملی که به آسیب واقعی بالفعل یا بالقوه منجر گردد و تا حد معقولی در کنترل والد یا شخص سرپرست، قدرتمند و یا مورد اعتماد کودک باشد.

 

از سویی مفهوم نقص در تنظیم هیجان به علت نقش احتمالی آن در ایجاد تفاوت در بروز نشانه­ها، توجه فراوانی را به خود جلب کرده است (گراس و مونز، 1995)، که شامل آسیب شناسی خوردن نیز می­شود (هدرتون، بومیستر 1991 ، سلوای، استرانگمن و هستون،  2005 ). اخیراً، گراتز و رومر (2004) در مفهوم سازیشان از تنظیم / نقص در تنظیم هیجان، شش عامل را به لحاظ نظری و با پشتوانه تجربی استخراج کرده­اندکه روایی آنها مورد تأیید قرار گرفته است. این عوامل نه تنها تجربه هیجانی منفی را شامل می­شوند، توانایی شخص برای برچسب گذاری صحیح هیجانی، تحمل فشار روانی و هدف گرا بودن و رفتار انطباقی در زمان تجربه­ی فشار روانی را نیز در بر می­گیرند. بنابراین، ساختار تنظیم هیجان شامل توانایی انطباقی فرد در شناسایی و کنار آمدن با حالات هیجانی منفی است، نه فقط تجربه صرف خود حالت منفی.

 

 

فرضیه تنظیم هیجان در اختلال خوردن، نشانگانی مانند می­خواری را تلاشی برای افتراق خود از عواطف منفی یا خودتسکینی، عنوان می­کند ( هدرتون، بومیستر 1991، سلوای، استرانگمن و هستون 2005 ). رفتارهای مختل خوردن در این مدل به عنوان یک ابزار غیر انطباقی برای کنار آمدن با عاطفه­­ی منفی مفهوم سازی شده است، و بنابراین دلالت بر مهارتهای تنظیم هیجانی ضعیف دارد. این مطالعات با تأکید بر این فرضیه، از ارزیابی سریع بوم شناختی (EMA) استفاده می­کنند و به این نتیجه رسیده اندکه افزایشی در عاطفه منفی پیش از بروز نشانه­های روزانه اختلال خوردن وجود دارد ( انگلبرگ، استیگر،گوئین و وندرلیچ 2007، اسمیت و همکاران، 2007، استین و همکاران، 2007). برای مثال، رفتار می خواری بوسیله­ی کاهش عواطف دردناک، حداقل در کوتاه مدت به عنوان یک تقویت کننده­ی منفی برای کاهش یا بلوکه کردن هیجان منفی عمل می­کند (ارنو ،کندی و اگراس، 1992 ؛هدرتون و بومیستر،1991 ؛پولیوی و هرمان، 1993؛ ویتساید و همکاران، 2007).

 

 

 

 

 

نتایج رشد کردن و بزرگ شدن در یک محیط سوء استفاده­گر ارتباطات بالقوه­ی متعددی با مدل تنظیم هیجان در ایجاد نشانگان اختلال خوردن دارد. انتقاد مراقب از ابراز عاطفه کودک، تنبیه ابراز هیجانی، یا کم اهمیت جلوه دادن عواطف (یعنی؛ ویژگی رفتارهایی محیط­های سوء استفاده­گر از لحاظ هیجانی) با سرکوبی هیجانی، اجتناب، و شکست در رسیدن حمایت به کودکان، که تمام اینها احتمالاً می­توانند به عنوان استـراتژی­های تنظیم هیـجان عاطفی غیر انطـباقی مفـهوم سازی شوند ( برلین[34] و کسیدی[35]، 2003 ؛ شیپمن[36]، 2007 ؛ اسپینراد[37] ،استیفتر[38] ، دونلان مککال[39] و ترنر[40] ، 2004 ). در بزرگسالان، سوءاستفاده هیجانی دوران کودکی[41] ( CEA ) گزارش شده توسط فرد با بازداری هیجانی و سبک اجتنابی فرد، عدم پذیرش هیجانی، و اجتناب تجربی مرتبط است. به طور خلاصه، سوء استفاده­ی هیجانی با الگوهای غیرانطباقی تنظیم هیجان در هر دو دوره­ی کودکی و بزرگسالی ارتباط دارد. همانگونه که آسیب شناسی خوردن به عنوان نتیجه تلاش­های ناکارآمد تنظیم هیجان مفهوم سازی شده است، بنظر می­رسد که CEA تأثیر غیر مستقیمی در آسیب شناسی خوردن بعدی از طریق رشد این مهارتهای تن

 

 

 

 

2-2-1-1- تأثیر کمرویی بر تحول شناختی ………………………………………………………………………………… 14

 

 

2-2-1-2- علل کمرویی …………………………………………………………………………………………………………. 15

 

 

2-2-1-3- خانواده و فرزندان کمرو ………………………………………………………………………………………….. 15

 

 

2-2-1-4- کناره گیری …………………………………………………………………………………………………………… 17

 

 

2-2-1-5- گوشه گیری ………………………………………………………………………………………………………….. 19

 

 

2-2-2- مقابله …………………………………………………………………………………………………………………………………….. 20

 

 

2-2-2-1- بررسی تاریخ شکل گیری مقابله ……………………………………………………………………………….. 22

 

 

2-2-2-2- شناسایی انواع مهارتهای مقابله …………………………………………………………………………………. 24

 

 

2-2-2-3- نظریه های مقابله ……………………………………………………………………………………………………. 30

 

 

2-2-2-4- چهارچوب مفهومی جامع در رابطه با مقابله ……………………………………………………………….. 33

 

 

2-2-2-5- مقابله به عنوان فرآیند ……………………………………………………………………………………………… 37

 

 

2-2-3- راهبرد شناختی – رفتاری ………………………………………………………………………………………………………….. 40

 

 

2-2-3-1- روش های درمانی شناختی- رفتاری …………………………………………………………………………. 40

 

 

2-2-3-2- تلفیق رویکردهای شناختی- رفتاری …………………………………………………………………………. 41

 

 

2-2-3-3- رفتار درمانی …………………………………………………………………………………………………………. 43

 

 

2-2-3-4- شناخت درمانی ……………………………………………………………………………………………………… 45

 

 

2-2-3-5- مطابقت دادن تکنیک های باز سازی شناختی برای درمانجویان نوجوان …………………………. 51

 

 

2-2-3-6- فرآیند بازسازی شناختی ………………………………………………………………………………………….. 52

 

 

2-2-3-7- تکنیک های درمانی باز سازی شناختی ………………………………………………………………………. 53

 

 

2-2-3-8- تکنیک های ضد خجالت ………………………………………………………………………………………… 57

 

 

2-2-3-9- بازبینی عملکرد ……………………………………………………………………………………………………… 60

 

 

2-3-10- رفتارهای مخرب ……………………………………………………………………………………………………… 60

 

 

2-3- پیشینه تحقیقات …………………………………………………………………………………………………………………………………………. 61

 

 

2-3-1- تحقیقات داخلی انجام شده ……………………………………………………………………………………………………………………… 61

 

 

2-3-2- تحقیقات خارجی انجام شده ……………………………………………………………………………………………………………………. 65

 

 

2-4- جمع بندی پیشینه ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 68

 

 

فصل سوم (روش تحقیق)

 

 

3-1- روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 72

 

 

 

3-2- طرح پژوهش …………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 72

 

 

3-3- جامعه آماری …………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 72

 

 

3-4- نمونه و روش نمونه گیری …………………………………………………………………………………………………………………………… 72

 

 

3-5- ابزار اندازه گیری ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 73

 

 

3-5-1- پرسش نامه کمرویی …………………………………………………………………………………………………………………. 73

 

 

3-5-2- پرسش نامه راهبردهای  مقابله ای نوجوانان …………………………………………………………………………………. 73

 

 

3-6- روش اجرای پژوهش …………………………………………………………………………………………………………………………………. 74

 

 

3-6-1- طرح مداخله (بسته آموزشی) …………………………………………………………………………………………………….. 74

 

 

3-7- روش آماری تحلیل داده ها ………………………………………………………………………………………………………………………….. 76

 

 

فصل چهارم (تجزیه و تحلیل داده ها)

 

 

4-1- یافته های توصیفی تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………. 78

 

 

4-2- آزمون فرضیات تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 88

 

 

فصل پنجم (نتیجه گیری وپیشنهادات)

 

 

5-1- بحث و نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 111

 

 

5-2- محدودیت های پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………………………. 117

 

 

5-3- پیشنهادات ………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 117

 

 

5-3-1- پیشنهادات نظری ……………………………………………………………………………………………………………………. 117

 

 

5-3-2- پیشنهادات کاربردی ……………………………………………………………………………………………………………….. 117

 

 

منابع

 

 

منابع فارسی …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 119

 

 

منابع انگلیسی …………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 124

 

 

پیوست

 

 

طرح مداخله ای (بسته آموزشی) ………………………………………………………………………………………………………………………….. 127

 

 

پرسش نامه ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 151

 

 

چکیده انگلیسی ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 161

 

 

مقدمه

 

 

یکی از مسائل موجود در ایجاد روابط عاطفی و بین فردی که در سال های اخیر مورد توجه روان شناسان و مشاوران خانواده قرار گرفته است ، پدیده ی کمرویی است. کمرویی مشکلی است که از گذشته تا کنون به جهات بسیار مختلف دامنگیر افراد مختلف بوده و هست. این مشکل به دلایل متعدد مورد توجه قرار نگرفته است و عامه مردم کمتر از آن به عنوان یک معضل ومشکل یاد می کنند. غافل از این که انزوا طلبی و کمرویی در بطن جامعه فرد را با مشکلات زیادی اعم از عدم توانایی ایجاد رابطه با دیگران و به تبع آن ناتوانی در یادگیری و کسب آگاهی ها و مهارت های مختلف مواجه می کند شاید از دلایلی که والدین و حتی معلمان مدارس به این مشکل توجه نمی کنند ، برداشت غلطی است که از عملکرد افراد خجالتی دارند. این باور نادرست که کودک کمرو مؤدب است ، درد سر ایجاد نمی کند و تربیت او راحت تر است موجب متقاعد شدن والدین شده که کمرویی و گوشه گیری اجتماعی را به عنوان یک مشکل ندانسته و به این ترتیب از مشکلاتی که کودک در آینده با آن مواجه خواهد شد غافل بمانند(افروز ، 1376).

 

 

انسان موجودی است دو بعدی و بعد روانی و جسمانی او همیشه در حال تعامل اند و بر یکدیگر اثر می گذارند. انسان ها در مراحل مختلف زندگی خود از نظر روانی تغییر می کنند. ورود به دوره راهنمایی برای دانش آموزان همزمان با ورود آنها به دوره نوجوانی می باشد. دوره ای خاص و حساس از زندگی که به واسطه اهمیت تغییرات گسترده روانی افراد در آن ، مورد توجه بسیاری از محققان بوده است. نوجوان به خاطر تغییرات جسمانی سریع ، هم از نظر روانی و هم از نظر اجتماعی شرایط جدیدی را تجربه می کند و وظیفه سنگینی برای سازگاری با این تغییرات و یکپارچه کردن وجود خود و دست یابی به خویشتن پنداری مثبت دارد تا بتواند به هویت دست یابد. و اگر نتوانست به هویت ، خود دست یابد و نداند کیست و چه توانایی هایی دارد ، با سر در گمی در هویت رو به رو شده و پیامد این وقایع ، ایجاد تزلزل در اعمال و رفتار وی خواهد بود (گنجی 1380) در زمان های گذشته دوره نوجوانی چندان بارز نبود اما در دوره کنونی به علت افزایش فاصله دوران بلوغ جسمانی تا رسیدن به آستانه بزرگسالی و دست یافتن به نماد های رشد یافتگی (مثل استقلال مالی ، اتمام تحصیلات و یافتن شغل و…) در سنین با لاتر ، دوره نوجوانی را از اهمیت خاصی برخوردار کرده است (ماسن و دیگران ، ترجمه یا سا ئی ، 1374).

 

 

راتر (1980) گزارش نمود حدود چهل درصد از نوجوانان افسرده اند و هر چند یک بار احساس غمگینی و بی ارزشی و بد بینی نسبت به آینده دارند (به نقل از ماسن و همکاران ، ترجمه یاسائی 1374). کاپلان و سادوک (1991) پس از بررسی های دقیق گزارش کردند در کلینک های عمومی کودکان و نوجوانان حدود 5 درصد کودکان بلافاصله قبل از سن بلوغ و 15 درصد نوجوانان ، تشخیص انواع گوناگون اختلات خلقی را دریافت می کنند و حدود 20 درصد از آنها یک اختلال روانپزشکی قابل تشخیص دارند. در کشورمان ایران نیز تحقیقات فراوانی حاکی از وجود درصد بالایی از اختلالات مختلف روانی در نوجوان می باشند (اسد الهی 1373 ، محققی 1377).

 

 

بطور کلی پژوهشگران بسیاری بیان کرده اند شناخت های نادرست یا پردازش های شناختی نابهنجار در کودکان مضطرب و کمرو وجود دارد. با این حال پژوهش های انجام شده در زمینه درمان ، نشان داده است رفتار درمانی شناختی در درمان این مشکلات مناسب بوده است این روش در تبدیل شناخت های منفی این کودکان به شناخت های مثبت مؤثر بوده است. (آلفانو و همکاران ، 2002، کندالو همکاران ، 1982)

 

 

مقابله به معنای کاربردن راهبردهای رفتاری – شناختی برای کاهش استرس و توسعه مهارت های دفاعی است رپتی (1999).

 

 

پارگامنت (1997) ، (به نقل از یزدانی ، 1382) معتقد است که در مواقع فشار و رویدادهای ناگوار ، معنی زندگی اهمیت بیشتری پیدا می کند و از این رو مقابله را به عنوان جستجوی معنی زندگی در مواقع فشار تعریف کرده است.

 

 

به طور کلی در این پژوهش در صددیم تا با استفاده از راهبرهای شناختی – رفتاری به بهبود ابعاد سبک مقابله در افراد کمرو بپردازیم.

 

 

 1-2- بیان مسئله

 

 

نوجوانی دوره پر تغییر و پرچالش است که می تواند برای نوجوان استرس زا و دشوار باشد. برای نوجوانان مقابله مؤثر بسیار مهم است. لازاروس و فولکمن معتقدند که مقابله (coping) عبارت است از مجموعه کوشش های شناختی ورفتاری برای غلبه بر مطالبات بیرونی و درونی که به نظر فرد انرژی بر و فراتر از منابع موجود اواست. به نظر لازاروس ، مقابله ، یک متغیر میانجی بین وقایع منفی زندگی و سلامت روانی است. روان شناسی سلامت برای نقش سبک های مقابله ای در چگونگی سلامت جسمانی و روانی اهمیت زیادی قائل شده و به اعتقاد شوارزور و چان (به نقل از سامر فیلد ومک کرا ، 2000) سبک های مقابله گسترده ترین موضوع مطالعاتی در روان شناسی معاصر و یکی از مهمترین عوامل روانی – اجتماعی است که رابطه بین استرس و بیماری است (یزدانی ، 1382).

 

 

با پا گذاشتن در دوران بلوغ ، دورانی که حد فاصل کودکی و نوجوانی معرفی شده است ، به علت فاصله گرفتن کودک از بزرگسالان ، به خصوص والدین و تمایل به استقلال دوره بزرگسالی این دوره چالش عاطفی سهمگینی را برای نوجوانان به وجود می آورد (لطف آبادی ، 1378).

 

 

از نظر روانی مهمترین تحولاتی که در نوجوان رخ می دهد استقلال طلبی ، دوست یابی ، عصیان و همزیستی با گروه همسالان است. همچنین به دلیل ویژگی های خاص بلوغ ، بسیاری از بیماری های روانی و انحرا فات در مرحله بلوغ بارزتر به چشم می خورد که مهمترین آنها عبارتند از افسردگی ، اضطراب ، کمرویی ، بزهکاری و اختلالات شخصیت که این موارد با هوشیاری و دلسوزی والدین و دادن آگاهی های لازم تا حد زیادی قابل پیشگیری و درمان است (خدابنده سامانی ، 1381). صرف نظر از سایر مسائل موجود ، تقریباً تمام دانش آموزان که به سن خاص وارد می شوند ، به کاهش اعتماد به نفس و جهش در خود آگاهی مواجه می گردند. تفکر واقعی آنها در مورد خودشان ، نا هموار و آشفته است به طوری که یکی از بزرگترین تغییرات مشخص ، در زمینه عزت نفس اجتماعی پدید می آید. از این رو متخصصان تعلیم و تربیت معتقدند در این موقعیت بحرانی و چالش انگیز ، حمایت کردن از توانایی های دختران و پسران دانش آموز به برقراری ارتباط نزدیک و پس زدن مشکلات بین فردی و تعاملی از طریق پرورش اعتماد به نفس در آنها کمک زیادی می کند (روزنبرگ ، 1989).

 

 

امروزه درمان بسیاری از اختلالات شخصیتی و رفتاری کودکان و نوجوانان نظیر کمرویی و گوشه گیری ، لجبازی و پرخاشگری ، تنبلی و کند روی به عنوان اولین یا مهمترین گام به ارزیابی و پرورش احساس عزت نفس و تقویت آن از طریق مهارت های فردی و اجتماعی پرداخته می شود. افزایش اعتماد به نفس می تواند به کودکان و نوجوانان فرصت بدهد تا بتوانند از حداکثر ظرفیت ذهنی و توانمندی های بالقوه خود بهره مند شوند و از انگیزه ای غنی برای تلاش برخوردارد شوند. بدون تردید نوجوانانی که دارای حس اندیشمندی و عزت نفس قابل توجهی هستند نسبت به همسالان خود در شرایط مشابه ، پیشرفت تحصیلی و کارآمدی بیشتری از خود نشان می دهند (افروز ، 1375). تقویت اعتماد به نفس و احترام به خود در کودکان و نوجوانان می تواند سرمایه معنوی و روحی باشد که در سنین مدرسه به آنها اهدا می شود تا از این طریق بتوانند در آینده در برابر مشکلات زندگی ایستادگی کنند ، هویت خود را حفظ نمایند و عملکرد خوبی داشته باشند.

 

 

دکترشارتیه(1369) روانشناس معروف جهان معتقد است که عقده حقارت یکی از عوامل اصلی ایجاد کمرویی است. عقده حقارت در فرد در اثر ویژگی های جسمی و روانی وی و یا تأثیر محیط و گاهی توأماً شکل می گیرد.

 

 

افراد برای رفع تنش حاصل از عقده حقارت ممکن است از واکنش های روانی مختلفی مثل کناره گیری پرخاشگری و غیره استفاده کنند.

 

 

دانش آموزی که در مدرسه حالت پرخاشگری دارد معمولاً زودتر شناسایی گشته و معلمین و اولیا در صدد رفع درمان رفتار وی بر می آیند ولی دانش آموزی که در مدرسه حالت انزوا و گوشه گیری دارد به علت اینکه برای دیگران مزاحمتی ایجاد نمی کند ، کمتر اولیا به فکر رفع و درمان رفتار اینگونه دانش آموزان هستند در حالیکه نو جوان کمرو علی رغم توانائی ها و خلاقیتهایی که دارد به سبب ترس و کمروئیش کمتر می تواند توانائی هایش را نشان دهد.

 

 

در نتیجه نمی تواند پاداش های مثبت از اطرافیان دریافت نماید لذا در یک حلقه معیوب کناره گیری از اجتماع قرار می گیرد که منجر به تشدید اینگونه اختلال در آنان می شود.

 

 

از آنجایی که نهاد آموزش و پرورش هدفش پرورش جوانانی فعال و شاداب و سازنده است می بایست به رفتار اینگونه دانش آموزان نیز توجه کند. و نه تنها ویژگی ها و مشکلات رفتاری آنها را بشناسد بلکه ریشه ها و علت های زمینه ساز این رفتار را شناسایی کند و در جهت بهبود و پیشگیری رفتار کمروئی نوجوانان گام های اصولی و سازنده بردارند.

 

 

یکی ازتکنیک های رایج رویکرد شناختی ، درمانی عقلانی- عاطفی است که توسط آلبرت الیس ، تحول یافته است. بطورفشرده ، دراین رویکرد ، مشکلات و مسائل روانی ، از یک سلسله باورهای غیرمنطقی- غیرعقلانی ناشی می شود. بدین صورت که یک تجربه هیجانی منفی همانند اضطراب یا افسردگی از یک سری باورهای غیرمنطقی و نادرست که متعاقب یک حادثه یا اتفاق روزانه در ذهن فرد شکل می گیرد ، ناشی می شود.

 

 

با توجه به مطالب مطرح شده چون افراد کمرو باورهای غیر منطقی دارند که سبب انعطاف ناپذیری آنها شده و در نتیجه بر عملکرد فرد تاثیر منفی می گذارد و سبب می شود که در انجام کلیه امورشان دچار مشکل شوند و با توجه به کمبود مطالعات انجام شده در زمینۀ درمان و حل مشکلات افراد کمرو ، لذا در پژوهش حاضر محقق در نظر دارد تا به این سوال اصلی تحقیق که آیا آموزش راهبردهای شناختی – رفتاری باعث بهبود سبک مقابله صحیح و مناسب در افراد کمرو می شود یا خیر؟ پاسخ دهد.

 

 

 1-3- اهمیت و ضرورت پژوهش

 

 

یکی از مسائل و مشکلاتی که در سازگاری بهینه نوجوانان اختلال ایجاد می کند انزوا گزینی و کناره گیری آنها ست. عده ای معتقد اند فرد کمرو مضطرب است همین اضطراب نمی گذارد دوستان جدیدی پیدا کند.

 

 

اما از رابطه با دوستان قدیمی لذت می برد نشانه های مرضی واکنش کناره گیری عبارتست از خجالت ، گوشه گیری ، حساسیت ، اضطراب و تواضع بی دلیل ، این افراد از برقراری تماس های بین فردی یا روابط رضایت بخش با افراد بیگانه پرهیز می کنند آثار کمروئی و خجالت در صدای آنها پیداست و ممکن است با نجوا صحبت کرده ، یا برای فرار از مورد توجه قرار گرفتن ، خود را پشت دیگران پنهان کنند. سرخ شدن از خجالت ، دشواری در صحبت کردن و شرمساری از خصوصیات آنهاست.

 

 

نگی، وودز و کارسون(1997) پژوهشی پیرامون رابطه سبک‌های مقابله و عوامل شخصیتی به ویژه سازگاری ، انجام دادند در این مطالعه 153 زن زندانی 35 ساله که در یک زندان با حداقل امنیت به سر می‌بردند ، مورد مطالعه قرار گرفتند و نتایج بیانگر این نکته بود که از 13 سبک نظری مقابله ، همبستگی مثبتی با سبک سازگاری داشتند و زنانیکه برای مقابله با تنیدگی سبک های بیشتری در اختیار داشتند ، نمرات سازگاری بالا تری هم نشان دادند همچنین نتایج این تحقیق نشان داد که آموزش تکنیک های مقابله سودمند می‌باشد.

 

 

الن مناکر و کارولین‌. م (1996) تحقیقی پیرامون سبک های مقابله و خود پنداره انجام دادند در این مطالعه رابطه بین خودپنداره و سبکهای مقابله 457 نوجوان سرآمد پایه‌های ششم تا دهم بررسی شد با این پیش فرض که همه کودکان با چالش هایی روبرو می‌شوند. پس از تجزیه و تحلیل اطلاعات یافته‌ها نشان داد که 27% از واریانس خودپنداره در کل افراد به وسیله شش سبک مقابله‌ای تبیین می‌شود. همچنین مشخص شد که از شش زیر مقیاس مقابله ، تلاش سخت و رسیدن به موفقیت (مساله مداری) ، تمرکز روی حل مساله و محافظت از خود پیش‌گویی کننده‌های معنی‌داری در رابطه با ارتباط بین سبک مقابله و خود پنداره می‌باشند (به نقل از اسلامی، 1381).

 

 

نتایج پژوهشی و تجربی نشان می دهند که روش آموزش راهبردهای شناختی – رفتاری باعث کاهش علایم کمرویی و افزایش سطح خودپنداشت شده و موجب بهبود کمرویی و کاهش افسردگی شده است. به عبارت دیگر این روش یک روش بازسازی شناختی است که می تواند طرز فکر و شناخت های افراد را تغییر دهد و یا به عبارتی اصلاح کند. این تغییر شناخت ها نتیجتاً می تواند روی اهداف و انتظاراتی که افراد از خود و دیگران دارند تأثیر گذار باشد. همانطور که بیان شد افراد کمرو دارای شناخت ها و رفتارهایی هستند که برای رسیدن به اهداف سطح بالا و بلند پروازانه در تلاشند و از نتایج و پیامد های منفی اجتناب می کنند. کمرویی ابتدا در ضمیر باطن ریشه می دواند و مزمن می شود و سر انجام جسم را نیز از تحرک می اندازد.

 

 

امام جعفر صادق (ع) می فرمایند “من رق وجهه رق علم” هرکه از سوال کردن دچار شرم و خجالت گردد از کسب علوم محروم مانده و نمی تواند به ذخایر علمی دست یابد.

 

 

نتیجه اینکه از نظر اسلام نیز شرم و خجالتی که مانع رشد و کمال انسان باشد مطرود است ، لذا بحث درباره کمرویی نوجوانان و چاره اندیشیدن برای رفع این معضل اهمیت و ضرورت خاص می باشد و دست اندرکاران تعلیم و تربیت و پرورش دهندگان نسل آینده کشور باید به این مهم توجه نمود ، و با شناخت این معضل و کشف ریشه ها وعلت های این رفتار در جهت درمان و پیش گیری رفتار کمرویی نوجوانان برنامه ریزی های صحیح و اصولی و دامنه دار صورت گرفته و گام های مفید و سازنده برداشته تا گره های کور و تاریک و مشکلات و موانع از سر راه رشد و شکوفایی نوجوانان بردارند و آنان را در رسیدن به بلوغ اجتماعی و داشتن شخصیتی سالم و به کار گرفتن استعدادها و توانایی هایشان و همچنین حل مشکلات رفتاری و اجتماعی شان کمک نمایند.

 

 

حال ما در این پژوهش سعی داریم تا به بررسی تأثیر روش آموزش خود به عنوان یک روش شناختی- رفتاری بر کمرویی که به نوبه ی خود باعث میزان کاهش ابعاد سبک مقابله ناکارآمد افزایش ابعاد سبک مقابله مراجعه به دیگران و بهبود ابعاد سبک مقابله کارآمد می باشد ، بپردازیم (بک و الیس 1979).

 

 

هدف کاربردی از این تحقیق و به کارگیری این روش برای بهبود سبک مقابله افراد کمرو توسط مشاوران ، معلمان و در سایر مراکز خدمات روان شناختی میباشد.

 

 

1-4- اهداف تحقیق

 

 

 1-4-1- هدف کلی:

 

 

تعیین تاثیر آموزش راهبردهای شناختی – رفتاری بر بهبود سبک مقابله در دانش آموزان دختر کمرو پایه ششم

 

 

1-4-2- اهداف جزیی:

 

 

• تعیین تاثیر آموزش راهبردهای شناختی- رفتاری برافزایش ابعاد سبک مقابله کارآمد در افراد کمرو

 

• تعیین تاثیر آموزش راهبردهای شناختی – رفتاری بر افزایش ابعاد سبک مقابله مراجعه به دیگران در افراد کمرو

 

• تعیین تاثیر آموزش راهبردهای شناختی – رفتاری بر کاهش ابعاد سبک مقابله ناکارآمد افراد کمرو.

 

• بررسی ماندگاری تاثیرراهبردهای شناختی- رفتاری بر کمرویی در بستر زمان.

 

1-5- فرضیه های تحقیق

 

 

فرضیه اول : آموزش شناختی – رفتاری منجر به افزایش ابعاد سبک مقابله کارآمد در افراد کمرو می شود.

 

 

فرضیه دوم : آموزش راهبرد های شناختی – رفتاری منجر به افزایش ابعاد سبک مقابله مراجعه به دیگران در افراد کمرو م

 

 

 

 

جامعه آماری 45

 

 

نمونه و روش نمونه گیری 45

 

 

ابزار گردآوری اطلاعات 46

 

 

روش اجرای پژوهش 47

 

 

روش تجزیه تحلیل آماری 48

 

 

ملاحظات اخلاقی 49

 

 

54

 

 

الف)یافته های توصیفی 51

 

 

ب) یافته های استنباطی 53

 

 

67

 

 

خلاصه پژوهش 64

 

 

بحث و نتیجه گیری 65

 

 

محدودیت های تحقیق 67

 

 

پیشنهادهای پژوهشی 68

 

 

منابع 73

 

 

پیوست 75

 

 

چکیده انگلیسی 86

 

 

چکیده

 

 

این پژوهش با هدف بررسی اثر بخشی آموزش رفتاری به شیوه گروهی بر مهارتهای ارتباطی و اضطراب امتحان دانش آموزان دختر دوره متوسطه در شهر بمپور به مرحله اجرا در آمده است. روش پژوهش حاضر نیمه آزمایشی با استفاده از طرح پیش آزمون – پس آزمون همراه با گروه آزمایش و کنترل بوده است. جهت انتخاب نمونه آماری از بین کلیه دانش آموزان از میان دبیرستان­ها، دبیرستان قدس به عنوان نمونه به صورت تصادفی انتخاب شد و پرسشنامه اضطراب امتحان ابواقاسمی و همکاران (1375) و مهارتهای ارتباطی جرابک (2004 ) در بین آنها اجرا گردید. آنگاه 30 نفر از دانش آموزانی که در اضطراب امتحان نمره بیشتر و در مهارت ارتباط نمره کمتری گرفته بودند، را به دو گروه 15 نفری تقسیم و هرگروه را بصورت تصادفی بعنوان گروه آزمایش و کنترل انتخاب شد.  گروه آزمایش از آموزش گروه درمانی رفتاری برخوردار شدند، ولی گروه کنترل هیچ آموزشی دریافت ننمودند. پس از پایان دوره آموزش، مجددا پرسشنامه های مزبور اجرا شد. تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل از پرسشنامه­ها در دو سطح آمار توصیفی و استنباطی انجام شده است. در سطح آمار توصیفی از آماره­هایی نظیر میانگین و انحراف معیار استفاده شده است. در سطح آمار استنباطی از آزمون­ تحلیل کوواریانس استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان داد که آموزش رفتاری به شیوه گروهی بر کاهش اضطراب امتحان موثر می باشد و همچنین آموزش رفتاری به شیوه گروهی بر افزایش مهارت های ارتباطی موثر می باشد. آموزش رفتاری به شیوه گروهی بر افزایش ابعاد مهارت های ارتباطی (درک پیام، بینش، قاطعیت) موثر می باشد.

 

 

کلیدواژه ها: آموزش رفتاری به شیوه گروهی ، مهارتهای ارتباطی ، اضطراب امتحان

 

 

 

 

 

فصل اول

 

 

کلیات پژوهش

 

 

مقدمه

 

 

اضطراب واکنش طبیعی و سالم انسان است. بسیاری از نظریه پردازان عقیده دارند که اضطراب حالت تکامل یافته ای است که ما را از خطرات قریب الوقوع آگاه می سازد تا بتوانیم با آن خطرات مقابله کنیم . با وجود این، اگر شدت یا مدت زمان حالت اضطرابی زیاد باشد یا بدون علت خاص رخ دهد ، ممکن است واکنشی بیمارگونه و نابهنجار باشد (کارتر،

 ویلیمس و سیلورمن،2008). در واقع ما می توانیم اضطراب را به عنوان احساسات نگرانی ، خطر تهدید و تردید تعریف کنیم که با بی قراری و تنش همراه می شود. علاوه بر این ، اضطراب با ویژگی های جسمی، مثل تپش قلب، عرق کردن و فشار خون مشخص می شود (آلپرت و هبر ،2005).

 

 

اگر فرد دانشجو یا دانش آموزی، با شنیدن خبر شروع امتحان، دیدن برنامه امتحانی، یا در هنگام امتحان دادن، تشویش پیدا کند و از خود دلهره نشان دهد، می توان از “اضطراب امتحان” سخن به میان آورد (بیوچمن،2008). پژوهش هایی که در این زمینه به عمل آمده است، نشان می دهد اضطراب امتحان با کاهش کارآمدی تحصیلی همراه است (مهرابی زاده، ابواقاسمی، نجاریان، شکرکن، 2000). به خصوص افرادی که اضطراب بالایی دارند، حاصل کمتری از امتحان نصیبشان می شود. نکته اصلی این کاهش امتیاز در این است: فرد مضطرب موقعیت های امتحانی را به منزله تهدیدی نسبت به خود و حرمت خویش به حساب می آورد و به نتایج نامطلوب خود نگران می شود (مهرابی زاده و همکاران، 2000). اضطراب امتحان به عنوان یک پدیده متداول و مهم آموزشی، رابطه منفی تنگاتنگی با عملکرد و پیشرفت تحصیلی میلیون ها دانش آموز و دانشجو دارد (بیابانگر، 2003). این پدیده مهم “شناختی – هیجانی” که نقش منفی بسزایی در عملکرد تحصیلی نوجوانان و جوانان ایفا می کند، مدت هاست که مورد توجه روان شناسان قرار داشته است. در واقع، اضطراب امتحان نوعی احساس “خود- کم انگاری”  است که فرد درباره توانایی خود تردید داشته و منجر به ارزیابی منفی، عدم تمرکز حواس، واکنش های فیزیولوژیکی نامطلوب و افت تحصیلی می شود (هاشمی، شعیری، ملامیرزایی، پروری، شه مرادی، 1383). براساس برآورد پژوهشگران در پژوهش های مختلف میزان شیوع اضطراب امتحان در دانش آموزان 10 تا 30 درصد گزارش شده است (هیوبرتی و دیک، 2006). این برآورد در ایران برای دانش آموزان دبیرستانی 2/17 درصد گزارش شده است (ابوالقاسمی، گلپور، نریمانی، قمری، 1388). با توجه به شیوع زیاد اضطراب امتحان در دانش آموزان، مداخله رفتار درمانی در کاهش اضطراب امتحان ضروری است. در میانه های دهه شصت پژوهشگران برای درمان اضطراب امتحان از روش های تن آرامی استفاده می کردند. در دو دهه اخیر از روش های رفتاری در کاهش اضطراب امتحان بیشتر استفاده شده است. اخیرا” مداخله های رفتار درمانی در کاهش اضطراب امتحان بسیار مؤثر واقع شده است.

 

 

مفهوم رفتاردرمانی اولین بار توسط آیزنک ابداع شد. این مفهوم بر کلیه روش های درمانی که هدف آن ها، تغییر رفتارهای کنونی است، دلالت دارد. برخلاف روان کاوی، در رفتار درمانی، افشاء و تحلیل تعارضات روانی ناهشیار مورد توجه قرار گرفته نمی شود. رفتاردرمانی، کاربرد بالینی نتایج آزمایشات رفتاری است که بر پایه تئوری های یادگیری مانند شرطی سازی کلاسیک و عامل بنا شده است(کاظمیان مقدم، مهرابی هنرمند، سودانی،1387 ). نکته مهم در رفتاردرمانی تغییر رفتار توسط آموزش رفتارهای جدید، اصلاح رفتارهای گذشته و حذف رفتارهای نامطلوب می باشد. هر نشانه اختلالات روانی، روش درمانی متفاوتی را ایجاب می کند. به عنوان مثال برای درمان فوبی (ترس مرضی از موقعیت و یا شی) از روش حساسیت زدایی منظم استفاده می شود( امیری،1384).

 

 

کاظمیان مقدم و همکاران (1387) اثربخشی روش حساسیت زدایی منظم را در اضطراب امتحان و کارکرد تحصیلی بررسی کردند. نتایج پژوهش انها نشان داد که روش حساسیت زدایی منظم باعث کاهش اضطراب امتحان و افزایش کارکرد تحصیلی دانش آموزان دختر گروه آزمایشی، با گروه کنترل، می شود.

 

 

هروی، جدید میلانی، رژه، ولایی(1383) تأثیر آموزش تمرینات تن آرامی را بر سطح اضطراب امتحان دانشجویان بررسی کردند. نتایج نشان داد که تمرینات تن آرامی موجب کاهش اضطراب امتحان دانشجویان می شود. در مجموع نتایج نشان می دهند که روش های درمانی مختلف در کاهش اضطراب امتحان و افزایش عملکرد تحصیلی مؤثرند.

 

 

ارتباط فرآیند انتقال پیام ها ، ایده ها، حقایق ، عقیده ها ،اطلاعات و نگرش ها از یک شخص به شخصی دیگر است که اجازه می دهد اطلاعات و ایده های انتقال یافته به عمل تبدیل گردد. ارتباط بین کارکنان محیط آموزشگاه و دانش آموزان شامل تعامل متقابل بین کارکنان محیط آموزشی و دانش آموزان در امر آموزش به دانش آموزان برای دستیابی به یک هدف مشترک آموزشی است. دانش آموزان به عنوان عضوی از محیط آموزشی باید خود را در ارزیابی و اجرای طرح های آموزشی دخیل بدانند. این ارتباط باید بر چارچوب ارتباط باز، صداقت و احترام دوطرفه و براساس اختیارات و توانایی ها و مسئوایت های دو طرفه برای کمک به تصمیم گیری های مشترک باتوجه به منابع ،امکانات و اهداف موجود و در جهت رفع مشکلات آموزشی برقرار شود( ماوردی جاغرق،1388).

 

 

این مهارت شامل توانایی ابراز احساسات و مهار انها و نیز کنار آمدن با هیجانات و عواطف دیگران است توانایی درک و معنای حقیقی پیام های کلامی و غیر کلامی و دریافت و ارسال واضع پیام از ارکان دیگر مهارتهای ارتباطی تلقی می گردد. فاکتور مهم دیگر در مهارتهای اجتماعی قاطعیت وفعال بودن ارتباط است که به توانایی ابراز عقاید واحساس فرد اطلاق می گردد. توانایی دفاع از عقاید ونظرات خود و پافشاری بر دیدگاه های منطقی ومعقول خویش از جمله فاکتورهای مهم دیگر مهارتهای ارتباطی می باشد.-در این راستا بایدگفت که مهارتهای ارتباطی به منزله آن دسته از مهارتهای هستند که به واسطه انها افراد می توانند در گیر تعاملها بین فردی و فرایند ارتباط شوند؛یعنی فرایندی که افراد در طی آن،اطلاعات افکار واحساسهای خود رااز طریق مبادله پیامها ی کلامی وغیر کلامی با یکدیگر در میان می گذارد(بروکسی وهیث ،1993نقل از ماوردی جاغرق،1388). این مهارتها مشتمل بر مهارتهای فرعی یا خرده مهارتهای مربوطبه «درک پیامهای کلامی وغیر کلامی»،«نظم دهی به هیجانها »،«گوش دادن»،«بینش نسبت به فرایند ارتباط»و«قاطعیت در ارتباط »است که اساس مهارتهای ارتباطی را تشکیل می دهد(مجدیان حسین آبادی ،1387).

 

 

این مهارتها از چنان اهمیتی برخوردارند که نارسایی انها می تواند با احساس تنهایی ، اضطراب اجتماعی، افسردگی، حرمت خود پایین ، و عدم موفقیت های شغلی و تحصیلی همراه باشد (استوار،1389).

 

 

بنابراین با توجه به مطالب ارائه شده، هدف پژوهش حاضر تبیین اثر بخشی آموزش رفتاری به شیوه گروهی بر مهارتهای ارتباطی و اضطراب امتحان دانش آموزان دوره متوسطه است. یعنی احتمالا با استفاده از فنون رفتار به صورت گروهی می توان سطح مهارتهای ارتباطی دانش آموزان مورد مطالعه را افزایش و میزان اضطراب امتحان آنان را کاهش داد.

 

 

بیان مسئله

 

 

اضطراب امتحان یک پدیده جهانی است. این پدیده یک مشکل آموزشی مهمی است که سالانه میلیونها دانش آموز را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار می دهد (هیل 1984، کاظمیان و همکاران، 1387). اکثریت تحقیقات انجام شده در پنجاه سال اخیر بیانگر اهمیت و توجه خاص کشورهای مختلف به این پدیده است. اضطراب امتحان یک واکنش هیجانی ناخوشایند به موقعیت ارزیابی است. این هیجان با احساس ذهنی از تنش ،تشویش و برانگیختگی سیستم عصبی خودکار مشخص می شود (دیفین،2004). اضطراب نقش مخرب و باز دارنده ای در سلامت روانی و تحصیلی دانش آموزان ایفا می کند. به طور کلی اضطراب امتحان به عنوان تجربه ای ناخوشایند به درجات مختلف کسب معلومات، چگونگی پیشرفت و بروز خلاقیت ها و استعدادها را تحلیل می برد و بدین سان ، مانع رشد و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان می گردد (ایلوت و مک گرگور،2003). نتایج پژوهشهای مختلف نشان داده است میزان اضطراب امتحان در دختران بیشتر از پسران است دختران اضطراب امتحان را با شدت بیشتری تجربه می کنند (ماریا و نیوا ،1999؛ به نقل از ایلوت و همکاران،2003).

 

 

برخورداری از مهارتهای اجتماعی و ارتباطی از ضرورت های مهم و اساسی برای یک زندگی اجتماعی و شغلی اثر بخش می باشد. با توجه به اینکه دانش آموزان در تعادل مستمر با محیط مدرسه ،همکلاسان و کارکنان مدرسه هستند مهارتهای اجتماعی و ارتباطی مناسب می تواند این تعامل ها را در جهت اهداف آموزشی اثر بخش نماید.

 

 

مهارتهای ارتباطی یکی از اساسی ترین مهارتهای زندگی فردی می باشد. این مهارت به دنبال شناخت رفتار ،افکار و احساسات افراد است تا بتوان ارتباطی راحت تر با دیگران برقرار کرد. مهارتهای ارتباطی نیز به عنوان یکی از دیکر مهارتهای مورد نیاز در زندگی ، ارتباط نزدیکی با مهارت اجتماعی دارد. چرا که هر دو به دنبال ایجاد ارتباط و درک معنی دار با دیگران هستند(عطاری، حسین پور، راهنورد، 1388).

 

 

رفتارهای غیر کلامی به عنوان یکی از اجزاء مهارتهای ارتباطی به ما کمک می کند تا در تفسیر نشانه ها مهارت بیشتری پیدا کنیم و برداشتهای دیگران را بهتر بتوانیم کنترل کنیم. رفتار غیر کلامی ،شامل کلیه فرایندهایی است که ما در روابط ،زبان و فهم فرهنگ های دیگران و در قالب کامات استفاده می کنیم. از جمله مهمترین رفتارهای غیر کلامی به مواردی چون: روش های ایستادن، نشستن، حرکت کردن، حالات چهره، ارتباط چشمی و تکان دادن سر اشاره کرد. این رفتارها می تواند قدرتمندتر از زبان شفاهی با نوشتاری باشد (بورگراف،2009 ،به نقل از قربانی، 1380).

 

 

یکی دیگر از نشانه های اصلی در تعاملات اجتماعی،استفاده از علائم کلامی است. بهره مندی از گفتار و تعاملات اجتماعی باید متعادل و متناسب با وضعیت و احوال شخص مقابل باشد زیرا اشتباه در گفتار باعث بی انگیزه شدن طرف مقابل به ادامه تعامل و از بین رفتن جو اعتماد می شود. برخورداری از روحیه همکاری به عنوان نوعی مهارت ارتباطی، نیز می تواند عامل مؤثری در اثر بخشی دانش آموزان باشد. این مهارت عبارت است از انگیزه مشارکت در تلاش منسجم برای حل یک مشکل (باباپور خیر الدین،1387).

 

 

رفتار درمانی علم کاربرد اصول و یادگیری مبتنی بر تجربه و آزمایش به منظور از بین بردن عادتهای ناسازگار تعریف شده است( زیتل،2003).

 

 

رفتاردرمانی از زمانهای قدیم بصورت غیرسیستماتیک در بین مردم رایج بود ولی هم اکنون در مراکز مشاوره و روان درمانی بصورت مشاوره فردی، گروهی، زناشویی، خانوادگی کاربرد وسیعی دارد و همچنین در درمان مشکلاتی از قبیل اختلالات هراس ، اختلالات رفتاری کودکان ، لکنت زبان و جلوگیری از بیماریهای قلبی عروقی و فراتر از کار بالینی اصول آن در حوزه هایی از قبیل پزشکی کودکان، مدیریت بر استرس ، طب رفتاری، آموزش و پیری پزشکی بکار بسته می شود(لانگ ،2010).

 

 

از آنجایی که مشاوره رفتارگرا از تکنیک های ایفای نقش حساسیت زدایی منظم ریلکسیشن و جدول باورهای منطقی استفاده می کند این تکنیک ها احتمالا تاثیر بسزایی بر کاهش اضطراب امتحان و افزایش مهارتهای ارتباطی دانش آموزان مؤثر واقع خواهد شد ما در این پژوهش قصد داریم به این سوال پاسخ گوییم که آیا آموزش رفتاری به شیوه گروهی به عنوان متغیرمستقل بر مهارتهای ارتباطی و اضطراب امتحان به عنوان دو متغیر وابسته تأثیر خواهد گذاشت؟

 

 

اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

 

 

افرادی که دارای اضطراب امتحان هستند معمولا دارای سطح پایینی از خودکارآمدی بوده و احساس درماندگی و ناتوانی می کنند و نیز قادر نیستند رویدادهای امتحان را تحت کنترل و نفوذ خود در آورند (تورنر،2002). همچنین این افراد باور دارند که هر تلاشی برای موفق شدن در امتحانات بیهوده و محکوم به شکست است. در چنین شرایطی چنانچه تلاشهای اولیه انها برای غلبه بر موانع و مشکلات امتحان مؤثر نباشد احتمالا به سرعت تسلیم می شوند (مک دونالد،2001).

 

 

همچنین انسان موجودی اجتماعی است که با همنوعان خود ارتباط برقرار کند. زیرا احساس تنهایی تقریبا برای همه انسانها احساسی دردناک و رنج آور است نیاز به دوستی برقراری ارتباط با دیگران موجبات ارتقا سطح بهداشت روانی و اجتماعی ما را فراهم می آورد . امروزه ثابت شده افرادی که از شبکه ارتباطی گسترده برخوردارند و دوستان فراوانی دارند در مقابله با چالشهای زندگی موفقیت بیشتری را کسب می کنند و از لحاظ سلامت جسمی و روانی نسبت به همه کسانی که از لحاظ اجتماعی منزوی هستند وضعیت بهتری دارند. یکی ار نیازهای اساسی انسان نیاز به محبت، توجه، عاطفه و مهربانی است. بر همین مبنا انسان به طور غریزی جهت ارضای این نیاز طبیعی تمایل به ارتباط با دیگران دارد. آنچه که در یک برخورد موفق مؤثرترین عامل است مهارتهای ارتباطی است. بسیاری از مردم به قدر کافی از این مهارتها برخوردار نیستند همین ضعف سبب می شود که بسیاری از تنشها و درگیری های اجتماعی بوجود آید که گاهی عواقب ناخوشایندی در پی خواهد داشت (کرافت، 2004).عوامل متعددی می توانند در برقراری ارتباط مانع ایجاد کنند از جمله مشکلات مربوط به زبان و لهجه و تعصب، کمرویی، عدم انگیزه و ناتوانی یا کم توانی در قدرت بیان، ترس و اضطراب (وکیلی، غلامعلی لواسانی، حجازی، اژه ای،1389).

 

 

اهمیت رفتار درمانی در افزایش کیفیت زندگی و سازگاری از طریق بازسازی رفتاری است. البته در رفتار درمانی، دلایل ایجاد اختلال در کودکی نیز مورد توجه واقع می‌شود. اما تاکید بر پیشینه‌ یادگیری فرد است. با وجود این، اساس رفتار درمانی ایجاد تغییر در رفتارهای کنونی (رفتارهای نامطلوب) و الگوهای فکری ناکارآمد می‌باشد(بیابانگرد ،2003).

 

 

آشنای با کم و کیف میزان اثر بخشی گروه درمانی رفتاری بر مهارتهای ارتباطی و اضطراب امتحان دانش آموزان و ارائه راه حلهای مناسب مهارتهای ارتباطی و یافتن راه حلهایی مفید به منظور کاهش و به حداقل رساندن اضطراب امتحان در دانش آموزان از مزایای استفاده مهارتهای ارتباطی کسب مؤلفه هایی مانند: تقویت اعتماد بنفس، درک اجتماعی، جرات ورزی، همکاری، خودگردانی وخوداتکایی، ابرازوجود، نقش پذیری، مسئولیت پذیری و… است.

 

 

با توجه به اهمیت موضوع پژوهش و اینکه دانش آموزان سرمایه های ملی وآینده ساز هر جامعه هستند و یادگیری مهارتهای ارتباطی و کاهش میزان اضطراب امتحان به عنوان گامی مثبت و ضروری در تعیین اثربخشی رفتاری به شیوه گروهی خواهد بود. از نتایج این پژوهش نظام آموزش و پرورش و ارگانهای  موظف به تعلیم وتربیت ، نظام خانواده ، نظام های تربیتی و… می توانند استفاده کنند و در این زمینه و در شهر بمپور تا کنون پژوهشی از این دست انجام نگرفته است انجام پژوهش حاضر ضروری می نماید.

 

 

اهداف پژوهش

 

 

هدف کلی

 

 

• تبیین اثر بخشی آموزش رفتاری به شیوه گروهی بر مهارتهای ارتباطی و اضطراب امتحان دانش آموزان دختر دوره متوسطه

 

 

هدف جزیی

 

 

• تبیین آموزش رفتاری به شیوه گروهی بر اضطراب امتحان دانش آموزان دوره متوسطه

 

• تبیین آموزش رفتاری به شیوه گروهی بر مهارتهای ارتباطی دانش آموزان دختر دوره متوسطه

 

• تبیین آموزش رفتاری به شیوه گروهی بر ابعاد مهارتهای ارتباطی دانش آموزان دختر دوره متوسطه

 

فرضیه های پژوهش

 

 

فرضیه کلی

 

 

• آموزش رفتاری به شیوه گروهی بر مهارتهای ارتباطی و کاهش اضطراب امتحان تأثیر معناداری دارد.

 

فرضیه های جزیی

 

 

• آموزش رفتاری به شیوه گروهی بر کاهش اضطراب امتحان تاثیر معناداری دارد.

 

سوال های پژوهشی

 

 

• آیا آموزش رفتاری به شیوه گروهی بر افزایش مهارت های ارتباطی تاثیر معناداری دارد؟

 

• آیا آموزش رفتاری به شیوه گروهی بر ابعاد مهارت­های ارتباطی تأثیر معناداری دارد؟

 

تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرها

 

 

تعر

 

 

 

 

1-9-2-  تعاریف عملیاتی 15

 

 

1-10- خلاصه فصل 18

 

 

فصل دوم: ……………………………………………. مرور بر تحقیقات انجام شده 19

 

 

2-1- مقدمه 19

 

 

2-2- مشارکت 20

 

 

2-2-1-تعاریف 20

 

 

2-2-2-تعریف و مفهوم مشارکت مردمی 21

 

 

2-2-3-پیشینه فعالیت های مشارکتی در ایران 22

 

 

2-2-4- درآمدی بر اصول، قوانین و مقررات سازما نهای مرد م نهاد 23

 

 

2-2-5- ضرورت و مزایای جلب مشارکت‌های مردمی در روند توسعه 23

 

 

2-2-6- دیدگاه امام راحل (ره) درباره مشارکت در فرهنگ جهادی 25

 

 

2-2-7- مبانی فلسفی مشارکت 26

 

 

2-2-8-پیش‌شرطهای مشارکت 28

 

 

2-2-9- الگوهای سازمانی مشارکت شهری 30

 

 

2-2-10- مشارکت اجتماعی 31

 

 

2-2-11- مختصری از تبیین نظری مشارکت اجتماعی از منظر جامعه شناختی 32

 

 

2-2-12-تشکل‌های غیردولتی ؛ کارآمد ترین الگوی مشارکت اجتماعی 33

 

 

2-2-13- تشکل های غیردولتی در بستر جامعه مدنی 35

 

 

2-2-14- حیطه عملکرد تشکل های غیردولتی 37

 

 

2-2-15-ویژگی های سازمان های غیر دولتی 39

 

 

2-2-16-مشارکت‌های مردمی در سازمان بهزیستی 41

 

 

2-2-16-1- بخش مشارکت‌های مردمی 42

 

 

2-2-17-نقش مشارکت در تحول اداری 44

 

 

2-2-18-راهکارهای تقویت مشارکت 47

 

 

2-2-19-چالش ها و موانع مشارکت های مردمی در محرومین زدایی 48

 

 

2-2-20-راهکارهای عملی افزایش مشارکت مردمی در روند محرومیت زدایی 49

 

 

2-2-21- عناصر و متغیرهای اثر گذار مشارکت اجتماعی 52

 

 

2-3- هلال احمر 53

 

 

2-3-1- اصول اساسی صلیب سرخ و هلال احمر 53

 

 

2-3-2- آشنایی با جمعیت هلال احمر ایران 54

 

 

2-3-3- خدمات داوطلبانه 55

 

 

 

2-3-3-1-آشنایی با مفاهیم 55

 

 

2-4-1- معرفی جمعیت هلال احمر شهرستان مهر و لامرد 59

 

 

2-4- پیشینه تحقیق 64

 

 

2-4-1- مطالعات داخلی 64

 

 

2-4-2- مطالعات خارجی 67

 

 

2-5- اصول نظری 69

 

 

2-6- خلاصه فصل 76

 

 

فصل سوم: روش تحقیق 77

 

 

3-1 مقدمه 77

 

 

3-2- مراحل انجام پژوهش 78

 

 

3-2-1-مراحل اجرایی تحقیق به تفکیک 78

 

 

3-2-2- مطالعات انجام شده به تفکیک 79

 

 

3-2-2-1- مطالعه اول 79

 

 

3-2-2-2- مطالعه دوم 79

 

 

3-2-2-3- مطالعه سوم 80

 

 

3-2-2-4- مطالعه چهارم 80

 

 

4-2-3- دستاورد های مورد انتظار 80

 

 

4-2-3-1- داوطلبین 80

 

 

4-2-3-2- سازمان داوطلبانه جمعیت هلال احمر 81

 

 

3-3- روش و طرح تحقیق 81

 

 

3-4- جامعه آماری 82

 

 

3-5- روش نمونه‌گیری و نمونه آماری 82

 

 

3-5-1- روش نمونه‌گیری 82

 

 

3-5-2- نمونه اماری 83

 

 

3-6- ابزار گرداوری داده‌ها‌ 83

 

 

3-7- روایی و پایایی ابزار جمع آوری داده‌ها‌ 84

 

 

3-7-1-روایی پرسشنامه 84

 

 

3-7-2- پایایی پرسشنامه 85

 

 

3-8- روش تجزیه و تحلیل داده‌ها‌ 85

 

 

3-8-1- ازمون کولموگروف اسمیرنوف 86

 

 

3-8-2- آزمون رگرسیون 87

 

 

3-8-2-1-نحوه محاسبه رگرسیون گام به گام 87

 

 

فصل چهارم:  تجزیه و تحلیل داده‌ها 90

 

 

4-1 مقدمه 90

 

 

4-2- تحلیل امار توصیفی: 91

 

 

4-2-1- توصیف وضعیت سنی 91

 

 

4-2-2- توصیف وضعیت جنسیت 92

 

 

4-2-3- توصیف وضعیت تاهل 93

 

 

4-2-4- توصیف وضعیت تحصیل 94

 

 

4-3- آمار استنباطی 95

 

 

4-3-1- فرضیه فرعی اول: عوامل سیاسی بر افزایش مشارکت‌های مردمی جمعیت هلال احمر شهرستان مهر و لامرد تاثیر دارد. 96

 

 

4-3-2- فرضیه فرعی دوم: عوامل اقتصادی بر افزایش مشارکت‌های مردمی جمعیت هلال احمر شهرستان مهر و لامرد  تاثیر دارد. 97

 

 

4-3-3- فرضیه فرعی سوم: عوامل فرهنگی بر افزایش مشارکت‌های مردمی جمعیت هلال احمر شهرستان مهر و لامرد تاثیر دارد. 97

 

 

4-3-4- فرضیه فرعی چهارم: عوامل اجتماعی بر افزایش مشارکت‌های مردمی جمعیت هلال احمر شهرستان مهر و لامرد تاثیر دارد. 98

 

 

4-3-5-  تحلیل رگرسیون چندگانه 99

 

 

4-3-6- مقایسه میانگین رتبهی موانع با استفاده از آزمون فریدمن 101

 

 

4-4- خلاصه فصل 101

 

 

گیری و  و پیشنهادها 102

 

 

5-1- مقدمه 102

 

 

5- 2- تفسیر یافته ها 103

 

 

5-3- بحث و نتیجه گیری 109

 

 

5-4- محدودیت های پژوهش 110

 

 

5-4-1- محدودیت های خارج از اختیار محقق (محدودیتهای کاربردی) 110

 

 

5-4-2- محدودیت های در اختیار محقق (محدودیتهای پژوهشی) 110

 

 

5-5- پیشنهادهای پژوهش 111

 

 

5-5-1- پیشنهادهای کاربردی 111

 

 

5-5-2- پیشنهادهای پژوهشی 113

 

 

منابع 114

 

 

پیوست ها 119

 

 

 چکیده

 

 

پژوهش حاضر با هدف بررسی الگوی مناسب جهت افزایش مشارکت‌های مردمی در فعالیت‌های عام المنفعه جمعیت هلال احمر شهرستان مهر و لامرد انجام پذیرفت. عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به عنوان عوامل موثر بر افزایش میزان مشارکت‌های مردمی در فعالیت‌های عام المنفعه مورد بررسی قرار گرفتند. جامعه آماری شامل 220 نفر از داوطلبین جمعیت هلال احمر شهرستان مهر و لامرد و به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده در نظر گرفته شد. در این پژوهش از پرسشنامه محقق ساخت با اعتبار و روایی مورد تایید اساتید و الفای کرونباخ 87/0 برای جمع‌آوری اطلاعات میدانی استفاده گردید. ابتدا به وسیله آزمون کولموگروف اسمیرنوف نرمال بودن داده‌ها‌ مورد تایید قرار گرفت و سپس با استفاده از نرم افزار spss با تعیین ضریب تعیین و رگرسیون گام به گام فرضیات مورد بررسی قرار گرفتند. یافته‌ها نشان دادند که عوامل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به‌ترتیب اولویت در افزایش مشارکت‌های مردمی در فعالیت‌های عام المنفعه جمعیت هلال احمر نقش موثر و مثبت داشتند و عوامل سیاسی قوی‌ترین پیش‌بینی کننده مثبت و معنادار افزایش مشارکت‌های مردمی در فعالیت‌های عام المنفعه جمعیت هلال احمر بود، اما عوامل فرهنگی چون میزان خطای بالاتر از 05/0 داشتند وارد معادله نگردید و نتیجه می‌شود که این عوامل بر میزان مشارکت‌های مردمی موثر نبودند.

 

 

کلید واژه: الگوی مشارکت‌های مردمی، فعالیت‌های عام المنفعه، جمعیت هلال احمر.

 

 

1-1- مقدمه

 

 

مشارکت به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و به ویژه توسعه انسانی مطرح است  (عربی، 2000). درواقع، به همین دلیل است که در این حوزه‌ها با توجه به اهمیت عواملشان در افزایش میزان مشارکت‌های مردمی و اجتماعی مطالعات انجام می‌گیرد و عوامل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در هر یک از حوزه‌های مذکور که می‌تواند در میزان مشارکت موثر باشد، مد نظر قرار می‌گیرد.

 

 

در دهه اخیر، کشورهای پیشرفته صنعتی، کلید حل برخی از معضلات جوامع خود را دموکراسی مشارکتی، توسعه مشارکتی و اقدامات مشارکتی دیگر دانستهاند؛ به طوری که در کشورهای توسعه یافته مردم از طریق نهاد‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، آموزشی، کاری و امثال آن در تصمیم‌گیری‌های حوزه‌های کار، علم و تخصص در قالب سازمان‌های رسمی و غیررسمی فعال می‌باشند (جعفری، 2001). از طرفی دیگر، با توجه به گسترش روزافزون علم و تکنولو ژی روز، روند جلب همکاری افراد متفاوت تر از گذشته است و اتخاذ شیوه و روش مناسب در دعوت به عضویت مردم مورد نظر می باشد. گسترش علم و تکنولوژی، افزایش جمعیت و شهرنشینی چالش­های جدیدی روبه روی ما در قرن اخیر قرار داده است؛ به گونه‌ای که برای حل مشکلات و معضلاتی همچون فقر، حوادث و غیره راهی بجز گسترش ارتباطات و مشارکت افراد و گروه‌های اجتماعی در تصمیم‌گیری‌های خرد وکلان باقی نگذاشته است. رشد تشکل‌ها و نهادهای اجتماعی خرد، داوطلبانه و غیر سیاسی – مانند جمعیت هلال احمر – موجب شکل‌گیری مفهوم مشارکت، شهروند فعال و فضای عمومی و به تبع آن علایق عمومی و هویت اجتماعی مبتنی بر آن علایق می شود که این امر در جوامع جهان سوم که در معرض فشارهای مضاعف، به ویژه فرایند جهانی شدن و رشد علایق منطقه‌ای و محلی، قرار دارند بسیار حیاتی است (داوری و همکاران، 1389). با توجه به این مباحث و با توجه به اهمیت این موضوع، در این فصل به طرح مسأله و اهمیت و ضرورت بررسی مشارکت‌های مردمی و عوامل موثر بر افزایش آن که به عوامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مربوط است، پرداخته می‌شود.

 

 

1-2- بیان مسأله

 

 

هر جامعه‌ای بالقوه در معرض مخاطرات طبیعی و انسان ساخت قرار دارد. اگر مخاطره‌ای منجر به تلفات انسانی و خسارات مادی شود در آن صورت ما با بحران روبه‌رو هستیم. تجربیات حاصل از وقوع بحران‌ها و بلایا در ایران و جهان نشان داده است که هر چند سازمان‌ها، نهادها و مؤسسه‌های امدادی دولتی و غیردولتی، آمادگی کافی و لازم برای حضور و اقدام به موقع در صحنه‌های آسیب ناشی از بلایا و سوانح را دارند اما به دلایل گوناگون از جمله نبود هماهنگی بین بخش‌ها، تعریف نشدن سامانه فرماندهی سیستم در سازمان‌ها، شفاف نبودن حدود و اختیارات سازمانی، فقدان رهبری متمرکز، اطلاعات ناکافی مدیران درباره علم مدیریت بحران، باعث شده که کشورها در مواجه بلایا، احساس ضعف و ناتوانی کنند(بزرگزاد، 1391 ).

 

 

مفهوم مشارکت از جمله مفاهیمی است که با رویکرد مثبت به آن در عرصه توسعه و پیشرفت همواره، توجه شده و برداشتهای مختلف و متعددی از آن صورت گرفته است. تقریبا تمامی تعاریف و برداشتهای آن بر روی تاثیر مشارکت در توسعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی اتفاق نظردارند(طالبی نژاد، 1391). قرن بیست و یکم را قرن همیاری و مشارکت نام نهاده اند و با هدف شناخت عمیق تر این مفهوم، طبقه بندی های مختلفی از آن ارائه شده است که رایج‌ترین آن مشارکت اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی می باشد. مشارکت اجتماعی و مردمی از انواع مهم مشارکت محسوب می شود. اگرچه تمامی اشکال مشارکت دارای نوعی رابطه اجتماعی هستند و بحثی جامعه شناختی به شمار می‌آیند، اما عرصه‌هایی که به عمل متقابل افراد و گروه‌های اجتماعی با محیط پیرامونشان مربوط است موضوع مشارکت اجتماعی است. مشارکت‌های محلی، روستایی، شهری، انواع انجمن‌ها، اجتماعات، گروه‌ها، سازمان‌های داوطلبانه و غیر دولتی، حقوق شهروندی در وجوه اجتماعی آن و… از مظاهر مهم مشارکت اجتماعی مردم به شمار می‌رود. (سعیدی، 1381).

 

 

جمعیت هلال احمر یکی از نهادهای مسؤول و دخیل در امور مربوط به امداد و نجات است که با تشکیل پایگاه‌های امداد و نجات جاده‌ای، هوایی، ریلی، دریایی، کوهستانی و استفاده از امدادگران و داوطلبان متخصص و امکانات و تجهیزات، در راستای وظایف بشر دوستانه و به عنوان معین دولت، به افراد حادثه دیده کمک می‌کند. یکی از سازمانهای جمعیت هلال احمر، سازمان داوطلبان هلال احمر می باشد. هدف اصلی این سازمان، سازماندهی و بهره‌گیری از خدمات داوطلبان به نفع نیازمندان بوده که برای تحقق آن، سازمان دو وظیفه «جذب نیروی انسانی و مشارکت‌های مردمی» و «ارایه خدمات حمایتی به نیازمندان جامعه» را برعهده دارد. این داوطلبان در چهار گروه مهارت، مشارکت، هدایت و حمایت به عضویت افتخاری این سازمان در می‌آیند. در گروه مشارکت، داوطلبان در فعالیت‌های اجرایی جمعیت مشارکت می‌کنند. داوطلبان گروه هدایت، خدمات فکری و مشاوره‌ای به سازمان ارایه می‌دهند. داوطلبان گروه حمایت، خدمات مادی و مالی ارایه می‌کنند و داوطلبان گروه مهارت نیز اعضایی هستند که خدمات فنی و تخصصی خود را داوطلبانه درجهت اهداف جمعیت به کار می‌گیرند. مطالعه چگونگی مشارکت مردم در امور جامعه بعنوان رکن مهم توسعه سیاسی، اجتماعی و حیات مدنی به بررسی روابط فرد و جامعه، چگونگی درونی کردن ارزشها و هنجارهای مشارکت جویانه، چگونگی استفاده از پتانسیل مشارکت اجتماعی در بهبود و ارتقاء سرمایه اجتماعی، رابطه بین مشارکت و اعتماد و تعلق اجتماعی و کارکرد و نقش مشارکت شهروندان در توسعه و تحول جامعه و مواردی از این دست می پردازد. (طالبی نژاد، 1391).

 

 

درواقع، می توان گفت امروزه همه جمعیت های هلال احمر برای هدایت و رهبری فعالیت های خود به داوطلبان وابسته اند و با توجه به اینکه مشارکت مردم در یکی از اصول هفتگانه نهضت بین المللی صلیب سرخ و هلال احمر تحت عنوان خدمات داوطلبانه مطرح شده است؛ این جمعی تها وظیفه دارند با بسیج این منابع عظیم انسانی، مشارکت آنها را سازماندهی و در جهت اجرای وظایف جمعیت، خصوصاً تأمین احتیاجات معنوی و مادی نیازمندان آسیب پذیر در زمان حوادث و یا در شرایط عادی، بهره گیری کنند. این وظیفه در جمعیت هلال احمر کشور به دوش سازمان داوطلبان گذاشته شده است که با شعار توان توانمندان در خدمت نیاز نیازمندان، به فعالیت های عام المنفعه و بشردوستانه می پردازد. بنابراین، تشویق همه اقشار جامعه، به خصوص افراد توانمند، برای انجام این فعالیت ها ضروری است. تفاوت و امتیاز مشارکت مردمی در جمعیت های صلیب سرخ و هلال احمر از سایر مؤسسات حمایتی در این است که صرفاً به منافع و مقدورات مالی توجه نمی شود؛ بلکه استفاده از تجربیات، تخصص ها، دانش و فرصت های داوطلبان نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در نهایت می توان گفت برای موفقیت در به حداکثر رساندن مشارکت مردم در فعالیتها و استفاده از توانمندی افراد، لازم است که انواع روش های جلب مشارکت مورد شناسایی قرار گیرند تا بتوان با استفاده از روشهای مؤثر در برخورد با داوطلبان گروه‌های مختلف برای جلب مشارکت آنها برای رسیدن به اهداف کوتاه و بلند مدت استفاده  شود (داوری و همکاران، 1389).

 

 

در این راستا، فرضیه اصلی تحقیق حاضر ارائه الگوی مشارکت مردمی مناسب جهت فعالیت‌های عام المنفعه جمعیت هلال احمر می باشد. بنابراین، عوامل موثر بر افزایش مشارکت مردمی مورد بررسی قرار گرفته است تا بتواند به این پرسش اساسی پاسخ دهد:

 

 

چه عواملی بر افزایش مشارکت‌های مردمی در فعالیت‌های عام المنفعه جمعیت هلال احمر موثر هستند؟

 

 

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق

 

 

مشارکت پذیری اعضای جامعه به عنوان نیاز اجتناب ناپذیر عصر ما همه ابعاد انسانی را در سطوح مختلف فکری، عاطفی و رفتاری تحت پوشش قرار می دهند. فرایند مشارکت پذیری از رویکردهای متفاوتی قابل توجه است. امروزه مقوله مشارکت مردم شرط توفیق هر نوع برنامه و رهیافت کلان اقتصادی، اجتماعی و توسعه بشمار می رود و علت این امر نیز گستردگی و تنوع زمینه های مشارکت است. بنا براین، هرگز نمی توان به برداشتی محدود از مفهوم فراگیر مشارکت اکتفا کرد. لذا مشارکت، کنش هدفدار، ارادی، اختیاری وارزشی بین کنشگر و زمینه اجتماعی و محیطی او به منظور نیل به هدف معین و مشترک است، همان طور که ملاحظه می‌شود و در این تعریف ارادی بودن مشارکت مورد تأکید است که در نتیجه مشارکت کننده را از حالت غیر فعال خارج می سازد، مشارکت شامل فعال بودن موقعیت و امکان تحت تأثیر قرار گرفتن فرد در آن موقعیت است که در این صورت این امر چیزی بیش از سهم داشتن است به عبارت دیگر روشهای مشارکتی باید به عنوان مجموعه ای از ابزار ضروری دیده شود که می توانند مکملی برای دیگر روشهای پژوهش و توسعه متداول باشند و نه جایگزینی برای آنها. هدف از مشارکت، توانمند سازی افراد برای مشارکت خود جوش است در واقع مشارکت فرایندی است که موجب تحرک بخشی منابع محلی، بکارگیری گروه‌های متنوع اجتماعی در تصمیم گیری، درگیری مردم محلی در تعریف مشکلات، جمع‌آوری و تحصیل اطلاعات و اجرای پروژه ها می‌شود. واژه مشارکت با توجه به معادلش در زبان انگلیسی [1] و در مجموع می توان جوهرۀ اصلی آن را درگیری، فعالیت و تأثیر پذیری دانست. مشارکت در زبان فارسی در قالب مفاهیمی از قبیل همکاری، تشریک مساعی، تعاون، مبادله افکار و… به کار رفته است. از بعد جامعه شناختی، مشارکت به معنی تعلق فرد در گروه و سهمی که در آن دارد تلقی می گردد و همچنین به معنی شرکت فعالانه در گروه در جهت به ثمر رسانیدن یک فعالیت اجتماعی است. با تدبر در آیات نورانی قرآن و احادیث متعدد نبوی و ائمه اطهار علیهم السلام این نتیجه حاصل می‌شود که دین مبین اسلام بیشتر از سایر ادیان به امر کمک و مساعدت به نیازمندان تأکید و توصیه نموده است.. با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی معمار کبیر انقلاب با توجه به آرمانهای مقدس نظام حضور مردم و مشارکت آنان را زمینه ساز توفیق و سربلندی نظام جمهوری اسلامی در تمامی عرصه ها تبیین فرمودند و از آنجائی که کمک به محرومین و محروم نوازی از ارزشهای دین مبین اسلام است و این ارزش عطر هدایت قرآن و بوی دل انگیز ولایت عدالت پرور ائمه معصومین (ع) را برای مسلمین تداعی می کند، مشارکت مردم را در زدودن فقر و محرومیت امری اساسی و تعیین کننده تشخیص و بر همین اساس سازمان هلال احمر را جایگاهی برای سازماندهی ارزش های اعتقادی و تعمیق آن در رفتار و بینش افراد جامعه و تلاش برای تحقق عملی اهداف و دستورات دینی و باورهای فرهنگی و هدایت این عمل ارزشی در بین مردم کشورمان در جهت مشارکت آنان در این عرصه تبیین فرمودند. در مورد نقش مشارکت‌های مردمی در توسعه، می توان اذعان نمود که توسعه به مثابه یک تحول تاریخی تعریف می‌شود که این تحول همه جنبه های زندگی را در بر می‌گیرد و دارای ابعاد متفاوت است. ابعاد متفاوت این تحول تاریخی شامل جنبه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و زندگی می‌شود. بنابراین، توسعه شامل یک نوع پیشرفت که عبارت است از تحول و دگرگونی از وضعی به وضع دیگر و یا تغییر ساختار ماهیت و عملکرد در جهت یافتن روند بهره وری همه اقشار جامعه از منابع و امکانات موجود و تلاش و مشارکت کلیه افراد در تسریع و انطباق توسعه با نیازها و حرکت در جهت یافتن محتوی مطلوب به ویژه بهره مندی اقشار کم درآمد و محروم از دستاوردهای توسعه و توزیع مطلوب درآمدها و تحقق عدالت اجتماعی است (عبدلی، 1390).

 

 

 مشارکت‌های مردمی در سازمان هلال احمر به عنوان حلقه واسط بین خیرین و نیکوکاران با محرومین و نیازمندان جامعه با توجه به ضرورت حفظ عزت نفس و حرمت محرومین، نیات خیر مردم را در جهت کمک و مساعدت به افراد نیازمند عملی می سازد. بدین سان مشارکت‌های مردمی و فعالیت‌های این حوزه در معاونت مشارکت‌های سازمان هلال احمر)  بصورت کمی و کیفی با فراهم نمودن زمینه های اجرایی لازم مطابق با قابلیتها و پتانسیل های بالقوه و بالفعل موجود در کشور به منظور تقویت و توسعه امور مشارکت‌های مردمی متناسب با سیاستها و روند آتی حوزه مورد توجه می باشد به گونه ای که با شناخت بیشتر پیرامون قابلیتهای محیطی، برنامه ریزی علمی وکاربردی با بهره گیری از نقطه نظرات افراد صاحب نظر درصد است تا حداکثر بهره برداری لازم را در توسعه فرهنگ مشارکت و جذب کمکهای مردمی از طریق شیوه نوین طرح تحقیقاتی شناسایی خیرین و ارتباط معنا دار با مخاطبین در اجرای طرحهای مختلف حوزه گامی مؤثر برداشته شود. با عنایت به اهمیت مشارکت‌های مردمی در امور رسیدگی به وضعیت نیازمندان جامعه، سازمان هلال احمر برای توسعه این امر اقدام به ایجاد ((حوزه مشارکت‌های مردمی)) نموده تا به این ترتیب با استفاده از مجموعه ای ارگانیک در سطوح صف و ستاد، هدایت برنامه های فقر زدایی و خود اتکایی محرومان جامعه را با مشارکت مردم در دست بگیرد. در این نظام مشارکت مردم جایگاه ویژه ای دارد. نگرش بوجود آمده در مجموع  بر اساس تحلیل و ارزیابی صورت گرفته از برنامه های سوم و چهارم توسعه نوید دهنده ابعاد فکری گسترده تری در تعامل با مردم و مشارکت آنان در عرصه های مختلف فعالیت‌های امداد امام است. در این رهگذر می توان بصورت خاص سیاستهای مد نظر در حوزه‌های اشتغال، مسکن و امور آموزش و فرهنگی خانواده ها را نام برد (اساسنامه جمعیت هلال احمر، 1388).

 

 

همچنین سایر فعالیت‌های سازمان گویای این واقعیت است که متناسب با ساختار مردمی سمت و سوی اهداف و شیوه های دستیابی به آنان نیز متوجه مردم گردیده که قطعاً چنانچه ساز و کارهای اجرایی نیز در دستیابی به اهداف مورد نظر طراحی و مورد عمل قرار گیرد و از استحکام لازم برخوردار باشد، نتایج ارزشمند و قابل قبولی را پدید می آورد. در بخش مشارکت‌های مردمی :

 

 

توسعه دهنده شبکه ارتباطی و حمایتی مردمی کارآمد برای انجام کارهای عمیق، ماندگار، زود بازده و اثر بخش در میان اقشار آسیب پذیر جامعه با رعایت اصول کفایت، جامعیت ومطلوبیت

 

 

پیشتاز در احیاء و ترویج سنت های حسنه اسلامی و تأثیر گذار بر تقویت همبستگی های ملی، اجتماعی و حفظ همگرایی مردم با نظام اسلامی و تأمین اصل عدالت و رضایت اجتماعی.

 

 

دارای تعامل مؤثر و سازنده با سازمانها و نهادها، متکی به مشارکت‌های مردمی و منابع اختصاصی و بهره گیرنده از منابع عمومی حوزه مشارکت‌های مردمی  با الهام از تعالیم و احکام نورانی اسلام و زنده و نمایان نگاه داشتن اندیشه دینی و فرهنگی و حمایتی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و مقام معظم رهبری و تحقیقات و تجربیات تبلور آن در تمام سیاست گذاریها و برنامه ریزی ها.

 

 

روشهای تعامل و در راستای تلاش بمنظور زدودن چهره فقر از جامعه اسلامی فراهم نمودن زمینه های مختلفی جهت جذب کمک های مردمی با نگرش به اینکه در جامعه ای که بر طبق الگوی اسلامی و بر اساس وحدت عقیدتی و مکتبی تشکیل می گردد و باورهای فرهنگی و ملی نیز حس نوع دوستی و دگر دوستی را تقویت می کند افراد جامعه خود را در برابر نیازها، مشکلات و گرفتاریهای برادران و خواهران خود بی تفاوت احساس نمی کنند، بلکه بر اساس توصیه ها و فروض دین مبین اسلام و عرق ملی در جهت یاری آنان گام بر می دارند (عبدلی، 139).

 

 

 از طرفی نیاز به داوطلبان در کشورهای در حال رشد محسوس تر است و خدمت داوطلبانه در این کشورها اهمیت به سزایی دارد. زیرا سازمانها و مؤسسات ارائه دهنده خدمات اجتماعی، بدون داوطلبان تربیت شده فقط قادر به انجام دادن حداقل برنام ههای خود هستند، ولی با کمک داوطلبان می توانند برنامه های خود را از نظر کمی وکیفی گسترش دهند و به عده بیشتری از مردم خدمت کنند. از طرفی انجام خدمات داوطلبانه برای خود داوطلبان نیز بسیار مفید است، زیرا سبب تقویت حس نوع دوستی درآنان می گردد.

 

 

در حال حاضر نهضت صلیب سرخ و هلال احمر حدود 105 میلیون نفر عضو داوطلب در سراسر جهان دارد. درواقع یکی از وظایف جمعیت هلال احمر، اداره امور داوطلبان و توسعه مشارکت آنان در تصمیم‌گیری‌های ها و فعالیتهای مربوط به آنان و تربیت و آموزش آنان به منظور آماده ساختن آن ها در انجام خدمات امدادی و عام المنفعه می باشد(جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، 1392).

 

 

1-4- اهداف تحقیق

 

 

1-4-1- هدف کلی

 

 

هدف کلی از این تحقیق بدست آوردن الگوی های مناسب جهت مشارکت‌های مردمی در فعالیت‌های عام المنفعه جمعیت هلال احمر شهرستان مهر و لامرد بود.

 

 

1-4-2- اهداف جزئی

 

 

بررسی میزان تاثیر عوامل سیاسی موثر بر الگوی مشارکت مردم در فعالیت‌های عام المنفعه جمعیت هلال احمر شهرستان مهر و لامرد

 

 

بررسی میزان تاثیر عوامل اقتصادی موثر بر الگوی مشارکت مردم در فعالیت‌های عام المنفعه جمعیت هلال احمر شهرستان مهر و لامرد

 

 

برر

 

 

 

 

2-1-4. تاریخچه کتاب­های الکترونیکی—————- 17

 

 

2-1-5. انواع کتاب­های الکترونیکی—————— 19

 

 

2-1-6. معیارهای ارزیابی کتاب­های الکترونیکی——- 23

 

 

2-1-6-1. قابلیت رسانه الکترونیکی—————— 23

 

 

2-1-6-1-1. قابلیت جستجو————————— 23

 

 

2-1-6-1-2. فراپیوندها—————————– 24

 

 

2-1-6-1-3. خواندن شفاهی متن و قابلیت­های صوتی و تصویری    25

 

 

2-1-6-1-4. عناصر تعاملی————————— 25

 

 

2-1-6-1-5. شخصی­سازی محتوای متن کتاب————— 26

 

 

2-1-6-1-6. شخصی سازی ظاهری متن کتاب————— 27

 

 

2-1-6-2. توزیع———————————— 28

 

 

2-1-6-2-1. هزینه———————————- 28

 

 

2-1-6-2-2. دسترس پذیری—————————- 29

 

 

2-1-6-2-3. ارائه خدمات بر اساس تقاضا————– 29

 

 

 2-1-6-3. خصوصیات ظاهری کتاب چاپی—————– 30

 

 

2-1-6-3-1. دارا بودن نوع صفحات مشابه با صفحات کتاب کاغذی 31

 

 

2-1-6-3-2. صفحه­بندی——————————- 32

 

 

2-1-6-3-3. آسانی مرور و پویش محتوای کتاب———- 32

 

 

2-1-6-3-4. راهنمای تشخیص موقعیت——————– 33

 

 

2-1-6-3-5. قابلیت خوانایی متن———————- 33

 

 

2-1-7. تمایز بین کتاب­های الکترونیکی و چاپی——- 34

 

 

2-1-8. کتاب الکترونیکی و ویژگی­های آن از دیدگاه کاربران   36

 

 

2-1-9. مزایا و ویژگی­های کتاب­های الکترونیکی——- 37

 

 

2-1-10. مزایای کتاب­های الکترونیکی برای نویسندگان– 43

 

 

2-1-11. آینده کتاب­های الکترونیک——————- 43

 

 

2-1-12. استانداردها——————————- 45

 

 

2-1-13. کتاب­های الکترونیکی بر روی وب————– 45

 

 

2-1-13-1.کوئستیا———————————- 46

 

 

2-1-13-2. نت­لایبریری——————————- 46

 

 

2-1-13-3. ابراری———————————- 47

 

 

2-1-14. کیندل چیست؟——————————- 47

 

 

 

2-1-15. ویژگی­های کتاب­های الکترونیکی————— 48

 

 

2-1-15-1. کاربرپسندی—————————— 48

 

 

2-1-15-2. کاهش هزینه—————————— 48

 

 

2-1-15-3. توزیع­پذیری—————————— 49

 

 

2-1-15-4. قابلیت خاص برای کتابداران————— 49

 

 

2-1-16. کاستی­های کتاب­های الکترونیکی————— 50

 

 

عنوان                                                ادامه فهرست مطالب                                      صفحه

 

 

2-1-16-1. فن­آوری اطلاعات————————— 50

 

 

2-1-16-2. قانون حقوق پدیدآورنده——————- 51

 

 

2-1-16-3. هزینه———————————– 51

 

 

2-1-16-4. فراهم آوری و سازماندهی—————— 51

 

 

2-1-17. مشکلات کتاب الکترونیکی——————— 51

 

 

2-1-17-1. تاثیر بر محیط————————— 51

 

 

2-1-17-2. حفظ کتاب­های الکترونیکی—————— 52

 

 

2-1-17-3. امنیت———————————– 52

 

 

2-1-18. چالش­های کتاب­های الکترونیکی—————- 23

 

 

2-1-19. ارزش­های افزوده نشر کتاب در محیط وب——– 54

 

 

2-1-20. مهم­ترین مزایای نشر کتاب در محیط وب از نظر ناشران 55

 

 

2-1-21. مدیریت ارائه کتاب الکترونیکی در کتابخانه– 57

 

 

2-1-22. توسعه کتاب الکترونیکی در جهان————- 58

 

 

2-1-22. عوامل موثر در پیشبرد و توسعه­ی کتاب­های الکترونیکی 58

 

 

2-1-23. ای بوک­ریدر——————————- 59

 

 

2-1-23-1. سخت افزار——————————- 59

 

 

2-1-23-2. نرم افزار——————————- 59

 

 

2-1-24. کتاب­های الکترونیکی در کتابخانه­های دانشگاهی 61

 

 

2-1-25. نشر و توزیع کتاب الکترونیکی—————- 63

 

 

2-1-26. انتخاب کتاب الکترونیکی در کتابخانه­ها—— 65

 

 

2-1-27. فهرستنویسی کتاب­های الکترونیکی————- 66

 

 

2-2. پیشینه­های پژوهش—————————— 71

 

 

2-2-1. پیشینه پژوهش در ایران———————- 71

 

 

2-2-2. پیشینه پژوهش در خارج از ایران————– 72

 

 

2-2-3. تحلیل پیشینه­های پژوهش———————- 82

 

 

فصل سوم: روش­های گردآوری پژوهش

 

 

3-1. روش پژوهش ———————————– 85

 

 

عنوان                                           ادامه فهرست مطالب                                    صفحه

 

 

 

3-2.  شیوه و ابزارهای گردآوری اطلاعات————– 85

 

 

3-3.  جامعه پژوهش و نمونه آماری——————- 86

 

 

3-4. روایی ابزار پژوهش—————————- 87

 

 

3-5. پایایی ابزار پژوهش————————— 87

 

 

3-6.  شیوه تجزیه و تحلیل داده­ها——————- 88

 

 

3-7. محدودیت­های پژوهش—————————– 88

 

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده­ها

 

 

4-1. مقدمه—————————————- 90

 

 

4-2. توصیف اطلاعات پرسشنامه دانشجویان————– 91

 

 

4-3. توصیف اطلاعات پرسشنامه کتابداران————- 123

 

 

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات

 

 

5-1. مقدمه ————————————– 145

 

 

5-2. تحلیل یافته­ها——————————- 145

 

 

5-2-1. پرسش­های اساسی—————————– 145

 

 

5-2-1-1. ارزیابی کتاب الکترونیکی کدامند؟——— 145

 

 

5-2-1-2. معیارهای ارزیابی کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی… کدامند؟   146

 

 

5-2-1-3.الگوی مناسب پیشنهادی این پژوهش برای انتشار کتاب الکترونیکی چیست؟——————————————– 147

 

 

5-2-1-4.  نقاط ضعف و قوت استفاده از کتاب­های الکترونیکی… کدامند؟  148

 

 

5-2-2. فرضیه پژوهش——————————- 148

 

 

5-3. ارائه الگوی پیشنهادی———————— 150

 

 

5-4. نتیجه گیری———————————- 152

 

 

5-5. معیارهای افزوده­ی ذکر شده بر اساس نیاز کاربران—————————–153

 

 

5-6. معیارهای افزوده­ی ذکر شده بر اساس نیاز کتابداران—————————-154

 

 

5-7. پیشنهادهای پژوهش—————————- 154

 

 

5-7-1. پیشنهادهای اجرایی————————- 154

 

 

5-7-2. پیشنهادهایی برای آتی———————- 155

 

 

منابع و ماخذ

 

 

الف منابع فارسی———————————- 156

 

 

ب منابع انگلیسی———————————- 159

 

 

پیوست­ها

 

 

چکیده انگلیسی

 

 

صفحه عنوان به انگلیسی

 

 

چکیده

 

 

پژوهش حاضر با عنوان ارزیابی کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی  و کتابداران دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران و ارائه الگوی پیشنهادی است.  هدف اصلی این پژوهش شناسایی دیدگاه کتابداران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران نسبت به کتاب الکترونیکی و پیشنهاد الگوی مناسب کتاب الکترونیک از منظر کتابداران و دانشجویان این واحد دانشگاهی است. و همچنین معایب و مزایای کتاب­های الکترونیکی مورد بررسی قرار می­گیرد تا از این طریق بتوان نقاط قوت و ضعف کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی را مشخص و راهکارهای لازم را در این زمینه ارائه داد. روش پژوهش در بخش ادبیات پژوهش، روش مطالعه کتابخانه­ای و در بخش تجزیه و تحلیل داده­ها پیمایش تحلیلی است. با توجه به بزرگ بودن حجم جامعه پژوهش از روش نمونه­گیری، و به­منظور تعیین تعداد نمونه از روش نمونه­گیری تصادفی طبقه­بندی استفاده شده است.

 

 

 از مجموع 15000 دانشجوی تحصیلات تکمیلی 357 نفر و از تعداد 40 کتابدار تمامی کتابداران شاغل در این واحد دانشگاهی در این پژوهش شرکت کرده­اند. داده­های گردآوری شده با استفاده از پرسشنامه و با استفاده از نرم­افزار اکسل توصیف، سپس برآوردهای آماری نظیر درصد فراوانی و طراحی نمودارهای مورد نیاز با استفاده از نرم­افزار مذکور انجام گرفت، و در بخش آزمون فرضیه­ها، از طریق آزمون مقایسه   میانگین­ها (آزمون T گروه­های مستقل)، فرضیه­ها مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان می­دهد در هر دو گروه دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کتابداران زنان نسبت به مردان تمایل بیشتری به استفاده از کتاب­های الکترونیکی دارند و به­طور میانگین میزان استفاده از کتاب­های الکترونیکی 30 دقیقه در روز می­باشد. در میان کتابداران 90 درصد کتابداران متخصص کتابداری، 75 درصد کتابداران را زنان تشکیل می­دهند.

 

 

کلمات کلیدی: ارزیابی، کتاب­های الکترونیکی، کتابدار

 

 

1-1. مقدمه

 

 

کتاب­های دانشگاهی، در آموزش دانشگاهی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و جوامع دانشگاهی که برگرفته از دانشجویان، اساتید و محققان می­باشد، منابع تخصصی مخصوص به خود را می­طلبند که باعث تولید و افزایش دانش در جامعه خود می­شوند. امروزه با توجه به رشد و توسعه فن­آوری­های مربوط به محیط الکترونیکی کتابخانه­های دانشگاهی برای ارائه خدمات اطلاعاتی به کاربران خود، ­باید در کنار منابع چاپی کتاب­های الکترونیکی را نیز تهیه نمایند. همچنین مدیران کتابخانه­های دانشگاهی باید نسبت به تهیه و خرید انواع کتاب­های الکترونیکی اقدام نموده و برای امکان دسترسی به آن­ها از سوی کاربران تلاش نمایند (فهیمی­فر، 1388، 3). با روند روبه گسترش فناوری اطلاعات، کتابخانه­ها بتدریج ازحالت یکنواخت و سنتی خود خارج می­شوند. بدین ترتیب کتابخانه­ها باید با جریان روبه پیشرفت فن­آوری اطلاعات همگام شوند. از سویی مکتوبات الکترونیکی، حوزه گسترده­ای را شامل می­شود. یکی از منابع الکترونیکی که بسیار مورد توجه قرارگرفته است، کتاب الکترونیکی است (اصنافی، 1383، 1). با افزایش انتشارات الکترونیک، ناشران نسبت به نشر مجلات الکترونیکی، کاربران برای مطالعه این نوع  منابع و کتابداران به تهیه و فراهم­آوری آن رغبت زیادی نشان داده­‌اند، مسئله­ای که در نشر کتاب الکترونیکی کمتر دیده شده است. با توجه به رغبت کاربران به استفاده از کتاب الکترونیک، پژوهش­های انجام گرفته حاکی از این است که یکی از دلایل توجه محدود کاربران به کتاب الکترونیک در ایران عدم شناسایی معیارهای مورد نظر آن­ها به­منظور انتخاب کتاب الکترونیکی مناسب است (فهیمی­فر، 1388، 3). کتاب الکترونیکی رامی­توان به­­طور ساده این­گونه تعریف کرد” ذخیره اطلاعات یک کتاب در قالب دیجیتال به صورتی که بتوان آن را بر روی صفحه رایانه مشاهده کرد.” (علیزاده، 1390، 2). کتاب­های الکترونیکی را می‌توان بر روی محمل­های دیجیتالی مثل دیسک فشرده، دیسک فشرده دیجیتالی، شبکه جهانی وب، و جز آن منتشر کرد. برای مثال بسیاری از منابع مرجع مثل دایره‌المعارف بریتانیکا، دایره‌المعارف آمریکانا، فرهنگ وبستر، فرهنگ آکسفور و از این قبیل، علاوه بر قالب چاپی، بر روی دیسک فشرده و نیز شبکه جهانی وب قابل دستیابی هستند. در سال­های اخیر، ناشران منابع مرجع سعی کرده‌اند تا علاوه بر لوح فشرده، انتشارات خود را از طریق شبکه جهانی وب در محیطی فراگیرتر، ارزان‌تر و با قابلیت­های چند­رسانه‌ای و فرامتنی در دسترس طیف وسیعی از خوانندگان قرار دهند (حیدری، 1388، 12). با وجود کاستی­ها و چالش­ها، در سال­های گذشته پیشرفت­های زیادی در انتشار کتاب­های الکترونیکی صورت گرفته است. با این وجود کتاب­های الکترونیکی هنوز در مراحل اولیه پیشرفت هستند (علیدوستی، شیخ شعاعی، 1385، 114).

 

 

کتاب الکترونیکی معمولا بازنمونی از یک کتاب و نسخه چاپی آن می­باشد که گاهی نیز از همان آغاز      به­صورت رقومی تولید شده است و نسخه چاپی مشابهی ندارد. کتاب­های الکترونیکی به­طور کلی عناوین منفرد را شامل می­شود که غالبا داستان یا کتاب­های درسی می­باشند. کتاب­های الکترونیکی و ویژگی­های افزوده آنها از قبیل قابلیت چندرسانه­ای، ارجاع­های درون متنی و برون متنی، سهولت جستجو در میان صفحات گوناگون کتاب و غیره توانسته­اند گرایش کاربران را روز به روز نسبت به این­گونه کتاب­ها افزایش دهند. با توجه به افزایش علایق کاربران و نیازهای آن­ها، کتابخانه­های امروزی نیز در کنار منابع چاپی خود، در فراهم­آوری این­گونه کتاب­ها تلاش کرده­اند، به­گونه­ای که هم نیازهای کاربران خود را فراهم نمایند و هم از ویژگی­های این کتاب­ها نظیر ارائه آماری روزآمد از میزان استفاده، جلوگیری از سرقت، گم شدن و مزایای آن­ها در زمینه حمل و نقل و به­ویژه در مورد کتاب­های مرجع برای کتابخانه­های خود استفاده نمایند (فهیمی­فر، 1387، 54). پیشرفت و بهبود یک محصول جدید و قابلیت پذیرش آن در میان مخاطبان زمانی حاصل خواهد آمد، که آن محصول با نیازها و معیارهای مخاطبان خود تا بالاترین میزان ممکن مطابقت داشته باشد. بنابراین کتاب­های الکترونیکی به­عنوان رسانه­ای فرهنگی که به تازگی در بازار نشر، در میان کاربران و کتابخانه­ها ظهور نموده و مورد استفاده واقع می­شوند، باید تا حد ممکن به­منظور همه­گیری خود در جامعه، مطابق با نیازهای همه مخاطبان خود از جمله پژوهشگران و کتابداران تولید و عرضه شوند.

 

 

1-2. بیان مسئله

 

 

با استفاده روزافزون از رایانه در کتابخانه­ها، بتدریج شکل سنتی خدمات کتابخانه­ها، رنگ می­بازد، تغییرات روی داده، اجتناب ناپذیر به­نظر می­رسند، زیرا انقلابی که فن­آوری­های جدید اطلاعاتی به وجود آورده است، پیامدهای خویش را نیز به دنبال دارد. از مهمترین محصولات فن­آوری­های جدید اطلاعاتی که کتابخانه مجازی بر مبنای آن استوار می­گردد، مدارک الکترونیکی، اعم از کتاب و مجله است. تعداد کتاب­ها و مجلات الکترونیکی با چنان سرعتی افزایش می­یابد که می­توان آن را انقلاب الکترونیکی نامید (یعقوبی، 1385، 132). کتاب الکترونیکی، پدیده­ای کاملا تازه در این بین است و در حال دگرگون سازی نظام آموزش و اطلاع­رسانی است. کتاب­های الکترونیکی صرفا نسخه­های الکترونیکی مطالب مکتوب نیستند، بلکه می­توانند علاوه بر متن، صوت، تصویر و … را نیز شامل شوند. کتاب­های الکترونیکی، از لحاظ ماهیت اطلاعاتی به­مانند کتاب­های چاپی هستند. کاربران به هنگام انتخاب کتاب­های الکترونیکی به قصد استفاده از آن، علاوه بر در نظر گرفتن بسیاری از ویژگی­های متمایز کننده یک کتاب چاپی با کتاب چاپی دیگر نظیر محتوا، ناشر و نظایر آن، معیارهای ویژه­ای را مدنظر قرار می­دهند (فهیمی­فر، 1388، 3). از جمله مزایا و ویژگی­های کتاب الکترونیکی: سهولت انتقال و یکپارچگی مطالب، انسجام مطالب و تنوع کاربرد، تبادل بینابین مطالب با یکدیگر، پشتیبانی از امکانات چندرسانه­ای و سهولت کار و اجرا است (سالاری، 1383، 206).

 

 

دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران با 28000 دانشجو و 19 دانشکده، به­عنوان یکی از بزرگترین و مهمترین واحدهای دانشگاهی جامع در کشور و با اعتباری جهانی است، که در راستای تولید، توسعه و انتقال علم و فن­آوری با ارائه خدمات آموزشی و پژوهشی در حل مسائل اساسی جامعه و توسعه پایدار آن گام برمی­دارد. با توجه به کثرت دانشجویان و رشته­های مختلف تحصیلات تکمیلی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران نقش مهمی داشته و از توان بالقوه بالایی برای افزایش تولیدات علمی  برخوردار است. از آنجایی که این واحد دانشگاهی از جمله واحدهای مطرح در بین دانشگاه­های آزاد  اسلامی سراسر کشور می­باشد، لازم است در زمینه­ی کتاب­های الکترونیکی خدمات لازم را در اختیار  کاربران خود قرار دهد و در بالا بردن آگاهی کاربران خود نقش موثری را ایفا نماید در زمینه­ی نحوه­ی دسترس­پذیری کاربران به کتاب­های الکترونیکی فراهم شده در کتابخانه مرکزی و کتابخانه­های دانشکده­ای اقدامی صورت نگرفته است تنها برخی از کتابخانه­ها این کتاب­ها را از طریق تکثیر بر روی دیسک فشرده یا دی وی دی در اختیار کاربران قرار می­دهند. هم­چنین از آنجا که تاکنون  بررسی کامل و جامعی در زمینه ارزیابی کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی صورت نگرفته، لازم است بررسی جامعی در این زمینه صورت گیرد. در این پژوهش سعی شده است کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کتابداران دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران مورد ارزیابی قرار گیرد و هم­چنین معایب و مزایای کتاب­های الکترونیکی مورد بررسی قرار می­گیرد تا از این طریق به­توان نقاط قوت و ضعف کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی را مشخص و راهکارهای لازم را در این زمینه ارائه داد. از جمله معیارهای ارزیابی کتاب الکترونیکی: قابلیت رسانه الکترونیکی، قابلیت جستجو، فراپیوندها، خواندن شفاهی متن و قابلیت صوتی و تصویری، عناصر تعاملی، شخصی سازی محتوای متن کتاب، شخصی سازی ظاهری متن کتاب، توزیع، هزینه، دسترس­پذیری، ارائه خدمات بر اساس تقاضا، خصوصیات ظاهری کتاب چاپی، صفحه­بندی، آسانی مرور و پویش محتوای کتاب، راهنمای تشخیص موقعیت، قابلیت خوانایی متن است (غائبی، 1389،  725) که در فصل دوم در مورد آنها توضیح داده خواهد شد.

 

 

بنابراین مسئله­ای که این پژوهش قصد مطالعه آن را دارد ارزیابی کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کتابداران دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران است       هم­چنین مشکلات و محدودیت­های موجود را نیز در این زمینه مورد بررسی قرار می­دهد تا از این طریق    به­توان نقاط قوت و ضعف کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی را مشخص کرده و راه­کارهای لازم در این رابطه ارایه گردد. نتایج حاصل از این پژوهش می­تواند کتابداران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران را در انتخاب کتاب الکترونیکی مناسب یاری رساند، در انتها بر اساس یافته­های پژوهش الگوی پیشنهادی برای انتخاب کتاب­های الکترونیکی ارائه خواهد شد.

 

 

1-3. اهداف پژوهش

 

 

1-3-1. هدف کلی پژوهش

 

 

هدف اصلی این پژوهش شناسایی دیدگاه کتابداران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران نسبت به کتاب الکترونیکی و پیشنهاد الگوی مناسب کتاب الکترونیک از منظر کتابداران و دانشجویان این واحد دانشگاهی است.

 

 

1-3-2. اهداف جزئی پژوهش

 

 

1- تعیین معیارهای انتخاب کتاب­های الکترونیکی از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کتابداران

 

 

2- تعیین میزان بهره­مندی و رضایت دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کتابداران در استفاده از کتاب­های الکترونیکی موجود

 

 

3- ارائه الگوی پیشنهادی برای انتشار کتاب الکترونیکی

 

 

1-4. فایده پژوهش

 

 

فایده نهایی این پژوهش ارزیابی کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کتابداران دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات می­باشد، و نتایج حاصل از آن می­تواند به دانشجویان الکترونیکی در جهت انتخاب و تهیه کتاب­های مناسب دانشجویان کمک کند.

 

 

1-5. سوالات پژوهش

 

 

1- معیارهای ارزیابی کتاب الکترونیکی کدامند؟

 

 

2-مهمترین معیارهای ارزیابی کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی بر اساس دیدگاه کتابداران و دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران کدامند؟

 

 

3- الگوی مناسب پیشنهادی این پژوهش برای انتشار کتاب الکترونیکی چیست؟

 

 

4- نقاط ضعف و قوت استفاده از کتاب­های الکترونیکی از دیدگاه دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران کدامند؟

 

 

1-6. فرضیه­های پژوهش

 

 

1- بین میزان استفاده از کتاب­های الکترونیکی و جنسیت استفاده کنندگان اختلاف معنی داری وجود دارد.

 

 

1-7. متغیرهای پژوهش

 

 

متغیر مستقل: کتاب­های الکترونیکی دانشگاهی

 

 

متغیر وابسته: دیدگاه دانشجویان و کتابداران

 

 

متغیر مستقل: دیدگاه دانشجویان و کتابداران

 

 

متغیر وابسته: ارائه الگوی پیشنهادی

 

 

1-8. اهمیت و ضرورت انجام پژوهش

 

 

پژوهش حاضر منجر به شناسایی معیارهای مهم کتاب­های الکترونیکی از دیدگاه کاربران و کتابداران خواهد شد. لذا می­توان نوآوری­هایی را در تولید کتاب­های الکترونیکی بر مبنای معیارهای مورد توجه کاربران و کتابداران شاهد بود.

 

 

1-9. تعاریف عملیاتی

 

 

• کتاب الکترونیکی:

 

تعریف مفهومی: در دانشنامه آزاد ویکی­پدیا (2011) آمده است: کتاب الکترونیکی پدیده‌ای کاملاً تازه است و می‌رود تا نظام آموزش و اطلاع‌رسانی را با دگرگونی‌هایی اساسی مواجه سازد. کتاب‌های الکترونیکی صرفاً نسخه‌های الکترونیکی مطالب مکتوب نیستند، بلکه می‌توانند علاوه بر‏‎‍ متن، فیلم، صوت، تصاویر و انیمیشن را نیز شامل شوند. به­علاوه می‌توانند در بافت پرونده‌هایی که می‌تواند توسط یک کامپیوتر اجرا شود مانند قالب‌های Word Text ،HTML ،PDF و فایل‌های اجرایی درآیند (کتاب الکترونیکی، 2011).

 

 

تعریف عملیاتی: کتابی است که بر روی صفحه کامپیوتر قابل مشاهده است و بر روی محمل­های فیزیکی نظیر سی دی و یا به صورت پیوسته از طریق شبکه اینترنت قابل دسترس است.

 

 

• ارزیابی:

 

تعریف مفهومی: تعیین ارزش و اعتبار چیزی. تعیین نمره یا رتبه چیزی (دهخدا، 1385، 115)

 

 

تعریف عملیاتی: تعیین معیار یا ارزش چیزی

 

 

• کتابدار:

 

تعریف مفهومی: کتابدار کسی است که با داشتن دانش کتابداری به کار کتابداری و امور فنی آن اشتغال داشته باشد (سلطانی، 1381، 341).

 

 

تعریف عملیاتی: منظور از کتابداران در این پژوهش، کلیه کتابداران شاغل در دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران که در امور کتابداری فعالیت مستقیم دارند و در شته کتابداری تحصیل کرده­اند.

 

 

2-1. مروری بر ادبیات

 

 

2-1-1. مقدمه

 

 

نیاز کاربران در عصر کنونی تنها دسترسی به اطلاعات نیست، بلکه سرعت و سهولت دسترسی به اطلاعات مناسب یکی از دلایلی است که امروزه، کاربرد فن­آ­وری­های اطلاعاتی و ارتباطی را افزایش داده است.     فن­آوری معمولا زاییده­ی نیاز زمان است و فن­آوری­هایی که وارد زندگی عملی می­شوند و نیروی اقتصادی پشتوانه­ی آن­ها قرار می­گیرد، بدون تردید کاربردهای عملی دارند و نیاز اجتماعی به آن­ها امکان رشد و گسترش ­می­دهد. فن­آوری که نیروی اقتصادی را پشتیبان و نیاز اجتماعی را حامی خود داشته باشد،         به­سهولت می­تواند از آرمان­های فرهنگی صحبت کند، یا حتی گامی فراتر رود و از آرمان­های بشری سخن بگوید و فن­آوری دیگری را به چالش بخواند (آذرنگ، 1382، 82). با پدید آمدن مواد و منابع الکترونیکی، دگرگونی کتابخانه­ها و پدیداری نسل جدیدی از آن­ها آغاز شده است. در واقع این تغییر در شکل مواد و منابع بوده است که موضوع­های جدیدی را کتابخانه­ها از جمله درخدمات، کتابداران و کاربران، و فضای کتابخانه­ها پدید آورده است. چرا که اطلاعات کانون و محور یک کتابخانه در هر شکل آن است (طباطبایی­فر، 1387، 1). امروزه با پیشرفت تکنولوژی اطلاعات، شاهد خلق کتاب­های الکترونیکی هستیم که ارزان­تر و انتقال آن بسیار سریع­تر از کتاب­های سنتی است. این دسته از کتاب­ها جایگاه خود را در بین محققان و دانش­پژوهان و حتی مردم عادی بتدریج پیدا کرده است. کتاب الکترونیک کتابی است که به شکل الکترونیکی تولید و توزیع می­شود. کتاب­های الکترونیکی را معمولا با کتابخوان­های الکترونیکی/ الکتروکتاب­­خوان­ها، رایانه­های شخصی، تلفن­های همراه و ابزارهای الکترونیکی دیگری می­توان خواند. تولید کتاب الکترونیک در سال 1991 توسط مایکل هارت، که در آن زمان دانشجوی دانشگاه ایلینویز آمریکا بود، معرفی شد. قصد وی انتشار اعلامیه روز استقلال آمریکا از طریق شبکه شبه اینترنتی آن دوره بود. بدین منظور او نشانی متن الکترونیکی مورد نظرش را برای دیگران به اشتراک گذاشت و نهایتا 3 کاربر موفق به ذخیره فایل مایکل شدند، این­گونه بود که پروژه­ی گوتنبرگ متولد شد (عاصمی، 1389، 129). ما در حال حاضر، یکی از دوره­هایی را تجربه می­کنیم که در آن افول کتاب­های چاپی جشن گرفته شده و موفقیت کتاب­های الکترونیک به­عنوان یک واقعیت اعلام شده است. اگرچه این رویداد غالبا در حال رخ دادن است، اما معمولا یک دوره­ی اوج وجود دارد که در آن، یک یا چند گروه تجاری که دارای سرمایه­ی عظیم و روابط عمومی بالا هستند، محصولاتی را برای ارائه به بازار، آماده دارند. بخش­های روابط عمومی، به انتشار مطبوعات پرداخته، و روزنامه ­نگارانی که به دنبال کپی این نشریات هستند، آنها را مجددا       بسته­بندی کرده و در نهایت، انقلاب دیجیتال رخ می­دهد (جوینت، 2010، 84). کتاب­های الکترونیکی    به­طور موثر جایگزین کاغذ هستند، کتاب الکترونیکی را نمی­توان بدون کامپیوتر مطالعه کرد. مطالعات کارلسون نشان می­دهد که مرور از طریق متن­های دیجیتالی یکی از بزرگترین شکایات کاربران برای استفاده از این کتاب­ها می­باشد. آن­ها دریافتند حرکت از یک صفحه به صفحه دیگر برای پیدا کردن فصل خاص در متن خسته کننده و دشوار بوده است (کانگ، 2009، 49).

 

 

کتاب­های الکترونیکی را می­توان به دو صورت در محیط وب شناسایی کرد. برخی کتاب­های الکترونیکی، شکل چاپی ندارند و فقط در قالب دیجیتالی منتشر می­شوند. همه فرآیند نشر کتاب از زمان تالیف تا قرار گرفتن در محیط وب، به­صورت الکترونیکی انجام می­شود. بنابراین چنین کتاب­هایی را    نمی­توان در جهان چاپی و کتابخانه­های سنتی یافت و از این لحاظ اثری منحصر به فرد به شمار می­آیند. این بخش از عرصه نشر کتاب­های الکترونیکی هنوز با مشکلات حقوقی، معنوی، و اقتصادی روبروست. در واقع، ناشران به این نکته مهم پی برده­اند که چه از نظر رقابت با دیگران و چه از لحاظ پاسخ­گویی به نیازهای جامعه جدیدی از مخاطبان یعنی”خوانندگان اینترنتی”چاره­ای جز توجه به امکانات و قابلیت­های نشر اینترنتی ندارند و ناچار به نقش­آفرینی در این محیط هستند. بخش دوم از کتاب­های الکترونیکی در محیط وب، در واقع شکل الکترونیکی نسخه­های چاپی منتشر شده به شمار می­آیند که ناشران آنها را از طریق وب نیز دسترس­پذیر کرده­اند. این گروه کتاب­های الکترونیکی به سرعت در حال توسعه و گسترش هستند (حیدری، 1388، 12). برای کمک به جامعه­ی متنوع و پراکنده، ناشران و متولیان عرصه­ی کتاب­های الکترونیک، کارهای بیشتری باید انجام پذیرد تا این اطمینان حاصل گردد که درک مشترکی از کتاب­­های الکترونیک و آنچه که می­توانند انجام دهند، به­دست آمده است. در عین حال که ما منتظر آن لحظه جادوئی هستیم که همه بازیگران عرصه­ی بازار کتاب­های الکترونیک به یک تعریف و دیدگاه مشترک دست یابند، خود جامعه­ی پژوهشی نیز نیازمند رسیدن به شاخص­های مشترک است تا برای ما این امکان را فراهم نماید که بتوانیم نمونه­های جدید کتاب الکترونیک را ارزیابی کنیم. مکانیسمی برای به اشتراک گذاردن و مقایسه­ی نتایج نیز مورد نیاز است تا این امکان فراهم گردد که به جای طراحی و ابداع مجدد، بتوانیم از تجربه­ی یکدیگر استفاده کنیم (بنت، 2005، 11). در این فصل به تعاریف کتاب الکترونیکی، انواع کتاب­های الکترونیکی، مزایا و ویژگی­های کتاب الکترونیک و شرح مختصری از تاریخچه و سیر تحول کتاب­های الکترونیکی پرداخته می­شود.

 

 

2-1-2. تعریف کتاب الکترونیکی

 

 

تعر