حال با توضیحاتی که بیان شد به نظر می رسد تعهد سازمانی به عنوان یک مقوله مهم باید در سازمانها گسترش یافته و به آن بیشتر توجه شود در پایان تعدادی از راهکارهای مهم برای ارتقاء تعهد سازمانها عنوان شده است. امید می رود شرکت ها و سازمانها با به کار بستن این عناوین زمینه را برای توسعه همه جانبه خود مهیا کنند.

 

 

۱-خلق ایدئولوژی و آرمان مشترک: آرمان در واقع چیستی را دنبال می کند تصویری از آینده به دست می دهد که ما به دنبال ساختن آن هستیم و ایدئولوژی چهارچوب های دورنی رفتار کارکنان را مشخص می کند.

 

۲-استخدام مبنی بر ارزشها: در بسیاری از سازمان ها فرایند اجتماعی شدن سازمانی حتی قبل از استخدام از طریق استخدام مبتنی بر ارزش سازمانی آغاز می شود. بر این اساس آنهایی که مناسب و سازگار با ارزشهای سازمانی هستند جذب و عده زیادی از آنها باز گرداننده می شوند.

 

۳-جهت گیری آموزشی و ارزشی: سوق دادن کارکنان در جهت ارزشها و فرهنگ سازمانی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است.

 

۴-انتخاب رهبری مناسب: رهبری اثربخش آموزشی به کارکنان الهام و انگیزه می بخشد و همکاران را با علاقه و اشتیاق به تلاش در راستای اهداف مشترک ترغیب می کند. (شکرزاده،۱۳۸۱ : ۲-۵۱)

 

۵-مشارکت: منظور از مشارکت دخالت و شرکت کارکنان در فعالیتها و تصمیم گیری های سازمان است مشارکت کارکنان در جلسات تصمیم گیری و بکارگیری نظرات آنان در عمل باعث افزایش حس مسئولیت پذیری و تعهد در قبال تصمیمات متخذه می شود.

 

۶-حمایت مدیریت: حمایت مدیریت به میزان ارتباط مدیران با زیردستان و حمایت کارکنان اشاره دارد مدیران باید به مسأله و مشکلات کارکنان توجه نموده و نسبت به آماده سازی تسهیلات و امکانات برای آنان همت گمارند. البته ارتباط و حمایت مدیریت از کارکنان باید با رعایت اصول عدالت و پرهیز از روابط ناعادلانه باشد.

 

۷-وضوح اهداف سازمانی: عبارت است از میزانی که سازمان اهداف و انتظارات عملکرد را به صورت واضح و روشن بیان می دارد. در سازمان باید اهداف فردی و سازمانی روشن باشد به نحوی که کارکنان هیچ گونه ابهامی در این خصوص نداشته باشند. همچنین باید شرح وظایف کارکنان و اینکه هر کسی چه کاری باید انجام دهد را صریحا مشخص نموده تا با درک درست و به موقع آن در جهت تحقق اهداف و رسالت های سازمان تلاش و جدیت نمایند. (اله دادی، ۱۳۸۲ : ۲۵)

 

 

 

هوش معنوی و تعهد سازمانی

 

۲-۲-۱۰-ارتباط بین هوش معنوی وتعهد سازمانی

 

به طور کلی می توان هوش معنوی را چنین توصیف نمود: توانایی شناخت عواطف و احساسات خود و دیگران و نحوه برخورد با آن. در واقع هوش معنوی بیشتر از توانایی ادارکی می تواند بر روی موفقیت فردی در زندگی وی تاثیر گذار باشد. (هم از حیث شخصی و هم کاری). با توجه به تحقیقات انجام شده توسط بارون ،جرج کارن و اسمیت در سال ۲۰۰۳ نشان می دهد که عاطفه با قصد، اهداف و اندیشه ها و نیازهای فرد مرتبط است. آنها در مقاله ای در خصوص نقش هوش معنوی در مسئولیت پذیری، تعهد و روند تصمیم گیری سه دلیل ذکر کرده اند که چرا عواطف بر روی شخصیت کاری فرد تاثیر گذار می باشد. نخست اینکه عاطفه محرک عمل است دوم اینکه عاطفه عمل را کنترل کرده و به آن جهت می دهد و در نهایت اینکه عواطف قادرند که زمینه شکل گیری شخصیت کاری را بسازند.

 

(نیکلاس و درمن،۳۸۰:۲۰۰۵)

 

ترکیب تعهد سازمانی و رضایت شغلی و هوش معنوی موجب کسب سطح بالایی از رضایتمندی و موفقیت در زندگی خواهد شد.(استوارت،۶:۲۰۰۸)

 

پژوهشگران دریافتند که افراد در سازمان که هوش معنوی بالاتری دارند. رضایتمندی بیشتری در کار و سمت خود دارند و این به این خاطر است که کارکنان با هوش معنوی بالا از احساسات درونی خودآگاه بوده و دلایل بروز این عواطف و هیجانات را می یابند و سپس پاسخی متناسب با محیط می دهند. این کار بیانگر تلاش بی وقفه برای دستیابی به اهداف فردی و سازمانی و ایجاد تعهد و وفاداری بیشتر به سازمان از طریق رفع اشکال و انجام کار می باشد. (استوارت،۷:۲۰۰۸)

 

مطالعاتی که در خصوص هوش معنوی و تعهد سازمانی صورت گرفته نشان می دهد که میزان بالای هوش معنوی باعث کاهش استرس کاری، کنترل بیشتر کار، رضایت از کار، مسئولیت پذیری سازمانی و در نهایت تعهد سازمانی بیشتر می گردد.(به نقل از کارملی:۲۰۰۳،فرنهام:۲۰۰۶)

 

مدیران موثر برای اینکه بر موقعیت های استراتژیکی و حرکات تاکتیکی و اجرای اهداف کلی سازمان تاثیر گذار باشند، باید هوش معنوی بالایی داشته باشند. (کارملی:۲۰۰۳) کارکنان دارای هوش معنوی بالا به خاطر توانایی در ارزیابی و برخورد با احساسات، درک علل استرس، ملایمت در مقابل مشکلات و کنترل عواطف خود و دیگران وظیفه شناس تر هستند و وفاداریشان به سازمان بیشتر است. آن عده از افراد سازمان هوش معنوی بالاتری دارند. در دستیابی به شغل و موقعیت کاری موفق تر می باشند یعنی اینکه به کار و مقامی می رسند که متناسب باارزش، اهداف و بینش فرد است. به علاوه باور بر این است که افراد دارای هوش معنوی بالا دارای شغل و مقام رفیع تر می باشند و میزان رضایت از کار و تعهدشان به سازمان بالاتر خواهد بود که در نهایت منجر به موفقیت فرد و سازمان خواهد شد.

 

(استوارت،۱۱:۲۰۰۸)

 

 

 

میتوان گفت که نه تنها هوش معنوی می تواند باعث افزایش تعهد سازمانی در افراد سازمان شود بلکه می تواند بر روی میزان وفاداری و تعهد سازمانی دیگر کارکنان نیز تاثیر گذار باشد. هم برای کارمندان و علی الخصوص برای کارفرمایان و مدیران ضروری است با ایجاد مهارت در هوش معنوی جدا از جو حاصل توسط سازمان باعث دستیابی به رضایت شغلی و تعهدات سازمانی گردند. (استوارت،۱۱:۲۰۰۸)

 

بخش سوم : هوش معنوی

 

 معنویت

 

معنویت به عنوان یکی از ابعاد انسانیت شامل آگاهی و خودشناسی می­ شود بیلوتا معتقد است معنویت، نیاز فراتر رفتن از خود در زندگی روزمره و یکپارچه شدن با کسی غیر از خودمان است، این آگاهی ممکن است منجر به تجربه­ای شود که فراتر از خودمان است، این آگاهی ممکن است منجر به تجربه­ای شود که فراتر از خودمان است. (جانسون، ۲۰۰۱، ۳۳)

 

معنویت امری همگانی است و همانند هیجان، درجات و جلوه­های مختلفی دارد؛ ممکن است هشیار یا ناهشیار، رشدیافته یا غیر رشدیافته، سالم یا بیمارگونه، ساده یا پیچیده و مفید یا خطرناک باشد. (وگان، ۲۰۰۲)

 

ایمونز تلاش کرد معنویت را بر اساس تعریف گاردنر از هوش، در چارچوب هوش مطرح نماید. وی معتقد است معنویت می ­تواند شکلی از هوش تلقی شود؛ زیرا عملکرد و سازگاری فرد (مثلاً سلامتی بیشتر) را پیش ­بینی می­ کند و قابلیت­هایی را مطرح می­ کند که افراد را قادر می­سازد به حل مسائل بپردازند و به اهدافشان دسترسی داشته باشد. گاردنر ایمونز را مورد انتقاد قرار می­دهد و معتقد است که باید جنبه­ هایی از معنویت را که مربوط به تجربه­های پدیدارشناختی هستند (مثل تجربه تقدس یا حالات متعالی) از جنبه­ های عقلانی، حــل مسأله و پردازش اطلاعات جدا کرد. (آمرام، ۲۰۰۵: ۶) می­توان علت مخالفت بعضی از محققان، همانند گاردنر، در مورد این مسأله که هوش معنوی متضمن انگیزش، تمایل، اخلاق و شخصیت است را به نگاه شناخت­گرایانه آنان از هوش نسبت داد. (نازل، ۲۰۰۴: ۴۷)

 

وگان بعضی از خصوصیات معنویت را چنین عنوان کرده است:

 

۱ـ بالاترین سطح رشد در زمینه ­های مختلف شناختی، اخلاقی، هیجانی و بین فردی را در بر می­گیرد.

 

۲ـ یکی از حوزه های رشدی مجزا می­باشد.

 

۳ـ بیشتر به عنوان نگرش مطرح است. (مانند گشودگی نسبت به عشق)

 

۴ـ شامل تجربه­های اوج می­ شود.

 

معنویت در دیدگاه مؤلفان این مقاله عبارت است از: ارتباط با وجود متعالی، باور به غیب، باور به رشد و بالندگی انسان در راستای گذشتن از پیچ و خم­های زندگی و تنظیم زندگی شخصی بر مبنای ارتباط با وجود متعالی و درک حضور دائمی وجود متعالی در هستی معنادار، سازمان­یافته و جهت­دار الوهی. این بعد وجودی انسان فطری و ذاتی است و با توجه به رشد و بالندگی انسان و در نتیجه انجام تمرینات و مناسک دینی متحول شده و ارتقا می­یابد.

 

۲-۳-۱- تعریف هوش معنوی

 

سیاروچیچانو کاپیوتی (۲۰۰۰) معتقدند اگر چه تعاریف مطرح شده در ارتباط با هوش معنوی بسیار متفاوتند اما به نظر می رسد این تعاریف بیشتر مکمل یکدیگرند تا اینکه در تضاد با هم باشند. تمام نظریه های مربوط به هوش معنوی به منظور پیش بینی و افزایش اثر بخشی شخصی در جستجوی این نکته اند که افراد چگونه هیجانهای خود را ادراک می کنند، می فهمند، به کار می بندند و مهار می کنند. آگاهی از منشأ و خاستگاه هر یک از این نظریه ها ما را به درک این حقیقت رهنمون می سازد که چرا روش های به کار رفته برای سنجش این ویژگی ها در بین نظریه های اصلی متفاوتند.

 

براین اساس چنانچه دئلوویچ و هیگز (۲۰۰۰) اظهار داشته اند نامهای متفاوتی به هوش معنوی داده شده که بخشی از علت اجتناب محققان از اتفاق نظر در مورد تعریفی واحد را بیان می کند؛ هوش معنوی (گلمن، ۱۹۹۶؛ سالووی و مایر، ۱۹۹۰) ، سواد هیجانی (اشتاینر،۱۹۹۷)، بهره هیجانی( بار آن، ۱۹۹۷، کوپر ۱۹۹۷؛ گلمن، ۱۹۹۶؛ ۱۹۹۸) هوشهای شخصی (گاردنر؛ ۱۹۸۳) هوش اجتماعی (ثراندیک ، ۱۹۲۰) و هوش بین فردی (گاردنر و هچ،۱۹۸۹). (به نقل از نیکو گفتار، ۹:۱۳۸۵-۳۸)

 

در ذیل به برخی از تعاریف هوش معنوی اشاره می شود:

 

هوش معنوی برنامه های فوری برای حفظ زندگی است که تکامل در وجود ما به تدریج به ودیعه گذارده است. از هوش معنوی تعاریف گوناگونی در طی مراحل ظهور و بروز آن به عمل آمده است. تعریف اولیه ی هوش معنوی برای اولین بار درسال ۱۹۹۰ با همکاری پیتر سالووی مطرح شد. این تعریف تابع یک روی آورد دو بخشی بود. بخش اول این روی آورد پردازش کلی اطلاعات عمومی بود و بخش دوم، اختصاصی کردن مهارت هایی بود که در چنین پردازشی به کار گرفته می شوند. در این تعریف هوش معنوی به معنای نوعی پردازش اطلاعات عاطفی که شامل ارزیابی صحیح عواطف در خود و دیگران و بیان مناسب عواطف و تنظیم سازگارانه عواطف است که به بهبود جریان زندگی منجر می شود.(مایر،سالووی،۱۸۷:۱۹۹۰)

 

هوش معنوی مجموعه ای از توانایی هایی است که کمک میکنددر زندگی شخصی با شغلی با دیگران رابطه ای دوستانه و مدار گرایانه برقرار کنیم.

 

هوش معنوی یک اصطلاح فراگیر است که مجموعه گسترده ای از مهارت ها و خصوصیات فردی را در بر می گیرد و معمولاً به مهارت های بین فردی و درون فردی اطلاق می گردد که فراتر از حوزه های مشخص از دانش های پیشین بهره هوشی و مهارت های فنی و حرفه ای می باشد.(خائف الهی،دوستار،۵۵:۱۳۸۳)

 

مارتینز (۱۹۹۷) هوش معنوی را مجموعه ای مهارت های غیر شناختی توانایی هاو ظرفیت ها می داند که ظرفیت فرد را در مقابل مطالبات و فشارهای بیرونی مقاوم می سازند.

 

طبق نظر مک گاروی(۱۹۹۷) هوش معنوی مشتمل بر توانایی پیگیری و با انگیزه بودن، توانایی کنترل تکانه ها، توانایی کنترل هیجانات، توانایی همدلی و عطوفت کردن است.

 

بار- آن (۱۹۹۹) هوش معنوی را مجموعه ای از توانایی ها، قابلیت ها و مهارت ها می داند که فرد را برای سازگاری مؤثر با محیط و نیل به موفقیت در زندگی تجهیز می کنند. بار – آن (۲۰۰۵) در تعریف دیگری معتقد است که هوش معنوی سلسله ای از توانایی های غیر شناختی قابیلت ها و مهارت ها است که بر توانایی افراد اثر می گذارد و به گونه ای که آنان را قادر می سازد بر فشارهای محیطی غلبه کنند.(بار-آن،۷۱:۲۰۰۵)

 

وایزینگر (۱۹۹۸) هوش معنوی، توانایی نظارت بر هیجانات و احساسات خود و دیگران، توانایی تشخیص و تفکیک احساسات خود و دیگران و استفاده از دانش هیجانی در جهت هدایت تفکر و ارتباطات خود و سایرین می داند. بعدها وی اظهار می دارد که هوش معنوی عبارت از هوش به کارگیری هیجان و احساس در جهت هدایت رفتار، افکار، ارتباط مؤثر با همکاران ، سرپرستان، مشتریان، چگونگی استفاده از زمان و چگونگی انجام دادن کار برای ارتقاء نتایج می باشد. (وایزینگر،۲۹:۱۹۹۸)

 

گلمن در تعریف هوش معنوی می گوید: مهارتی است که دارنده آن می تواند از طریق خودآگاهی، روحیات خود را کنترل کند از طریق خود مدیریتی آنرا بهبود بخشد و از طریق همدلی آنرا بالا ببرد. (گلمن،۴:۲۰۰۱)

 

پترلیمولکس(۱۹۹۹) شایستگی هوش معنوی را مجموعه ای از ابزارها تعریف می کند که نیل به هدف را آسانتر راحت تر و لذت بخش تر می سازد.

 

۲-۳-۲ -تاریخچه هوش معنوی

 

بحث های فلسفی درمورد رابطه بین تفکر و عاطفه در فرهنگ مغرب زمین به بیش از ۲۰۰۰ سال قبل برمی گردد. در این جا ما به فعالیت های روان شناسی از سال ۱۹۰۰ میلادی تا کنون اشاره می نماییم. این سال ها را می توان به پنج دوره تقسیم کرد:

 

 

• سال های ۱۹۶۹-۱۹۰۰ دوره ای که در آن مطالعات روان شناختی مربوط به هوش و هیجان جدا و مستقل از یکدیگر صورت می گرفت.

 

• . سال های ۱۹۸۹-۱۹۷۰ دوره ای که طی آن روان شناسان به بررسی چگونگی تاثیر عواطف و تفکر بر یکدیگر می پرداختند.

 

• سال های ۱۹۹۳-۱۹۹۰ دوره ای که در آن هوش معنوی به عنوان یک موضوع مورد مطالعه و تحقیق مطرح گردید.

 

• سال های ۱۹۹۷-۱۹۹۴ دوره ای که طی آن مفهوم هوش معنوی رواج یافت.

 

• از سال ۱۹۹۸ تاکنون، دوران اخیر که دوران انجام مطالعات شفاف سازی در مورد مفهوم هوش معنوی است.

 

دوره ی اول یعنی سال های ۱۹۶۹-۱۹۰۰ دوره ای بود که تحقیقات پیرامون هوش و عاطفه در حوزه های جداگانه صورت می گرفت. در حوزه ی هوش، اولین آزمون ها ساخته و توسعه پیدا کردند و هوش به عنوان عاملی درنظر گرفته می شد که دربرگیرنده ی توانایی انجام صحیح امور و استدلال کردن است. د راین دوره هم چنین اساس زیست شناختی هوش مورد مطالعه قرار گرفت.(نوری،نصیری،۳:۱۳۸۴-۲۲)

 

در دوره دوم حوزه های شناخت و عاطفه مورد بررسی قرار گرفتند تا مشخص شود که عواطف و شناخت چگونه روی یکدیگر تاثیر متقابل دارند. اعتقاد بر این بود که افراد افسرده نسبت به سایرین ممکن است واقع بین تر و دقیق تر باشند و نوسان های خلقی ممکن است خلاقیت را افزایش دهند.هم چنین در این دوره حوزه ی ارتباطات غیرکلامی توسعه یافت و مقیاس هایی برای دریافت اطلاعات غیرکلامی (که گاهی عاطفی هستند) از چهره و قیافه ی افراد، اختصاص یافت. در حوزه ی هوش مصنوعی بررسی ها و آزمایش ها در مورد این موضوع بود که رایانه ها چگونه می توانند حالت های عاطفی را درک نمایند.

 

نظریه ی جدید گاردنر در مورد هوش چندگانه، از هوش درون فردی نام می برد که به توانایی دریافت و نمادپردازی عواطف اشاره داشت. کار آزمایش در مورد هوش اجتماعی شامل مهارت های اجتماعی، مهارت همدلی، نگرش های جامعه پسند، اضطراب اجتماعی و عاطفی بودن می باشد.(همان منبع:۲۵)

 

دردوره سوم و در سال ۱۹۹۰ سالووی و مایر با آگاهی از کارهای انجام شده درزمینه جنبه های غیرشناختی خویش، اصطلاح هوش معنوی را بکار بردند آن ها اصطلاح هوش معنوی  به عنوان شکلی از هوش اجتماعی که شامل توانایی در کنترل احساسات و عواطف خود و دیگران و توانایی تمایز قائل شدن بین آن ها و استفاده از این اطلاعات به عنوان راهنمایی برای فکر و عمل فرد به کار بردند. (چرنیس،۲:۲۰۰۰) این دو دانشمند بیان داشتند که هوش معنوی این امکان را برای ما فراهم می کند که بصورت خلاقانه تری بیاندیشیم و از عواطف و احساسات خود در حل مسائل و مشکلات استفاده کنیم. (چرنیس،۳:۲۰۰۰ و پون تنگ فات،۱:۲۰۰۲)

 

این دوره ی ۴ ساله که از ابتدا دهه ی ۱۹۹۰ شروع می شد مایر و سالووی چند مقاله درزمینه ی هوش معنوی منتشر کردند.

 

مقاله ها زمینه ی مناسبی را برای مطرح شدن مفهوم هوش معنوی فراهم نمودند. درهمین زمان نتیجه مطالعه ای که شامل معرفی اولین مقیاس ارزیابی توانایی هوش معنوی بود با همین نام منتشر شد. هم چنین در این دوره بناها و مفاهیم بنیادی هوش معنوی به‌ویژه درزمینه ی علوم عصبی، توسعه پیدا کرد.(نوری،نصیری،۲۵:۱۳۸۴)

 

در چهارمین دوره یکسری رویدادهای غیر منتظره رخ داد که منجر به رواج بیش از پیش هوش معنوی شد.( نوری،نصیری،۲۷:۱۳۸۴)در میان کسانی که برای اولین بار اصطلاح هوش معنوی را به کار بردند، دانیل گلمن کسی است که بیش از همه نامش به عنوان هوش معنوی گره خورده است.(هین،۲:۲۰۰۴) وی که خبرنگار روزنامه نیویورک تایمز بود، رشته روانشناسی را در هاروارد به پایان رساند و مدتی با مک کلی لند و دیگران کار کرد. این گروه می خواستند بدانند که چرا آزمونهای هوش نمی تواند مشخص کند که افراد در زندگی خود موفق می شوند یا نه؟ (چرنیس،۴:۲۰۰۰)

 

ما اکنون در دوره ی پنجم قرار داریم که از سال ۱۹۹۸ آغاز شده است. طی این دوره اصلاحات و پالایش های متعدد در ابعاد نظری و پژوهشی حوزه ی هوش معنوی به عمل آمده است، مقیاس های جدیدی برای اندازه گیری هوش معنوی تهیه و و پژوهش های بنیادی تری در این حوزه انجام گردیده است. (نوری،نصیری،۲۷:۱۳۸۴)

 

هوش معنوی و مؤلفه­ های آن

 

ادواردز معتقد است داشتن هوش معنوی بالا با داشتن اطلاعاتی در مورد هوش معنوی متفاوت است. این تمایز فاصله میان دانش عملی و دانش نظری را مطرح می­ کند. لذا نباید داشتن دانش وسیع در مورد مسائل معنوی و تمرین­های آنها را هم­ردیف دستیابی به هوش معنوی از طریق عبادت و تعمق برای حل مسائل اخلاقی دانست؛ هرچند
می­توان گفت برای بهره­مندی مؤثر از معنویت، داشتن توأمان دانش نظری و عملی لازم می­باشد.

 

هر چند که تحقیقات زیادی در حیطه رشد و تحول هوش معنوی صورت نگرفته است و نیازمند تحقیقات تجربی ـ کیفی است، ولی می توان گفت که استعداد این هوش در افراد مختلف، متفاوت است و در اثر برخورد با محیط­های غنی که سؤالات معنوی را بر می­انگیزاند، به تدریج تحول یافته و شکل می­گیرد. به نظر می­رسد سن و جنسیت نیز در هوش معنوی اثرگذار باشند. یونگ معتقد است که در بسیاری از افراد پس از ۳۵ سالگی تغییرات عمده­ای در ناخودآگاه صورت می­گیرد که ممکن است در روند معنویت و هوش معنوی تأثیرگذار باشند. همچنین بعضی از محققان، از جمله یونگ، معتقدند که در زنان این تحول متفاوت از مردان صورت می­گیرد.

 

براساس تعریف هوش معنویت ممکن است امری شناختی ـ انگیزشی باشد که
مجموعه ­ای از مهارت­ های سازگاری و منابعی را که حل مساله و دستیابی به هدف را تسهیل می­ کنند معرفی می­نماید. (سیسک، ۲۰۰۲؛ ولمن، ۲۰۰۱) هوش معنوی انجام سازگارانه و کاربردی موارد یادشده در موقعیت­های خاص و زندگی روزمره است. (نازل، ۲۰۰۴)

 

به نظر می­رسد هوش معنوی از روابط فیزیکی و شناختی فرد با محیط پیرامون خود فراتر رفته و وارد حیطه شهودی و متعالی دیدگاه فرد به زندگی خود می­گردد. این دیدگاه شامل همۀ رویدادها و تجارب فرد می­ شود که تحت تأثیر یک نگاه کلی قرار گرفته­اند. فرد می ­تواند از این هوش برای چارچوب­دهی و تفسیر مجدد تجارب خود بهره گیرد. این فرایند قادر است از لحاظ پدیدارشناختی به­رویدادها و تجارب فرد معنا و ارزش شخصی بیشتری  بدهد. (نازل، ۲۰۰۴)

 

هوش معنوی با زندگی درونی ذهن و نفس و ارتباط آن با جهان رابطه دارد و ظرفیت فهم عمیق سؤالات وجودی و بینش نسبت به سطوح چندگانه هوشیاری را شامل می­ شود. آگاهی از نفس، به عنوان زمینه و بستر بودن یا نیروی زندگی تکاملی خلاق را در بر می­گیرد. هوش معنوی به شکل هشیاری ظاهر می­ شود و به شکل آگاهی همیشه در حال رشد ماده، زندگی، بدن، ذهن، نفس و روح درمی­آید.بنابراینهوش معنوی چیزی بیش ازتوانایی ذهنی فردی است و فرد را به ماوراءفرد و به روح، مرتبط می­ کند. علاوه بر این، هوش معنوی فراتر از رشد روانشناختی متعارف است. بدین جهت خودآگاهی شامل آگاهی از رابطه با موجود متعالی، افراد دیگر، زمین و همه موجودات می­ شود. (وگان، ۲۰۰۳)

 

آمرام معتقد است هوش معنوی شامل حس معنا و داشتن مأموریت در زندگی، حس تقدس در زندگی، درک متعادل از ارزش ماده و معتقد به بهتر شدن دنیا می­ شود. (آمرام، ۲۰۰۵: ۱۵)

 

هوش معنوی برای حل مشکلات و مسائل مربوط به معنای زندگی و ارزش­ها مورد استفاده قرار می­گیرد و سؤال­هایی همانند «آیا شغل من باعث تکامل من در زندگی
می­ شود؟» و یا «آیا من در شادی و آرامش روانی مردم سهیم هستم؟» را در ذهن ایجاد می­ کند. (ویگلزورث،  ۲۰۰۴ به نقل از: سهرابی، ۱۳۸۵)

 

در واقع این هوش بیشتر مربوط به پرسیدن است تا پاسخ دادن، بدین معنا که فرد سؤالات بیشتری را در مورد خود و زندگی و جهان پیرامون خود مطرح می­ کند. (مک مولن، ۲۰۰۳)

 

همچنین قابل ذکر است که سؤال­های جدی در مورد اینکه از کجا آمده­ایم، به کجا
می­رویم و هدف اصلی زندگی چیست، از نمودهای هوش معنوی می­باشند.

 

سانتوس معتقد است هوش معنوی در مورد ارتباط با آفریننده جهان است. وی این هوش را توانایی شناخت اصول زندگی (قوانین طبیعی و معنوی) و بنا نهادن زندگی بر اساس این قوانین تعریف کرده است. وی اصول زیر را برای هوش معنوی عنوان کرده است:

 

 

1. شناخت و تصدیق هوش معنوی؛ یعنی باور داشتن به این مسأله که ما موجوداتی معنوی هستیم و زندگی جسمانی (در این جهان) موقتی است.

 

1. بازشناسی و باور یک موجود معنوی برتر (یعنی خداوند).

 

1. اگر خالقی هست و ما مخلوق هستیم، باید کتاب راهنمایی هم وجود داشته باشد.

 

1. لزوم شناسایی هدف زندگی (وجود چیزی که انسان را فرا می­خواند) و پذیرفتن این نکته که از نظر ژنتیکی بعضی از تواناییها کدگذاری شده ­اند.

 

1. شناختن جایگاه خود در نزد خداوند (شخصیت فرد بازتاب فهم وی از خداوند است).

 

1. شناخت اصول زندگی و پذیرفتن این امر که برای داشتن زندگی موفق باید سبک زندگی و تصمیما ت خود را مطابق این اصول شکل داد. (سانتوس، ۲۰۰۶: ۲)

 

۲-۳-۳- هوش معنوی و هوش شناختی

 

از منظر صاحبنظران، مغز انسان دارای دو نوع متفاوت از هوش شناختی و هوش غیر شناختی است این دو نوع هوش متفاوت بوده اما برای ساختن زندگی فرد دائماً در تعامل با یکدیگر می باشند به عبارت دیگر آنها توانایی های مجزا از هم نمی باشند.(عابدی و مرادی،۲:۱۳۸۴)

 

گلمن (۱۹۹۵) معتقد است در واقعیت امر، دو ذهن فعال داریم که یکی فکر می کند و دیگری احساس می کند این دو راه اساساً متفاوت در کنشی متفاوت حیات روانی ما را می سازند.

 

ذهن خرد گرا همان فهم است که ما به آن آگاهیم اما در کنار آن نظام دیگری برای دانستن وجود دارد. که نظامی تکانشی یا ذهن هیجانی است. این دو ذهن خردگرا و هیجانی در اکثر موارد بسیار هماهنگ عمل می کنند.

 

ژوزف لودوکس در دانشگاه نیویورک حلقه هایی را در مغز تشخیص داد که باعث می شوند تا عواطف قبل از این که عقل، شانس دخالت پیدا کند، دستورات خود را صادر نمایند.(کاشانی، ۱۳۸۲)

 

جک بلوک روانشناس دانشگاه کالیفرنیا در دانشگاه برکلی با بهره گرفتن از معیاری که کاملاً تشبیه هوش بهر و شامل قابلیت های اساسی عاطفی و اجتماعی است به مقایسه دو گروه افراد دارای بهره هوشی بالا و گروه دارای قابلیت های عاطفی بالا پرداخته و تفاوت های آنان را مورد بررسی قرار داده است (پارسا، ۱۳۸۰) فردی که فقط از نظر بهره هوشی در سطح بالا بوده و فاقد هوشیاری هیجانی است، تقریباً کاریکاتوری از یک آدم خرمند است که در قلمرو ذهن، چیره دست ولی در دنیای شخصی خویش ضعیف است افرادی که از هوش معنوی قوی برخوردارند، از نظر اجتماعی متعادل، شاد و سرزنده بوده و هیچ گرایشی به ترس یا نگرانی ندارند، احساسات خود را به طور مستقیم بیان و از تفکر مثبتی نسبت به خود برخوردارند. (خائف الهی و دوستار،۵۶:۱۳۸۲)

 

برخلاف هوش شناختی که میزان آن نسبتاً ثابت است و ایستا می باشدو از سویی نیز همبستگی کمی با موفقیت در زندگی دارد، هوش معنوی را می توان از طریق تعلیم و تربیت مربیگری هدفمند ابتکار عمل توسعه و رشد یافتگی سطح آن را ارتقا داد. به علاوه بیان شده است همبستگی بالایی میان موفقیت های شغلی و زندگی فردی با هوش معنوی وجود دارد. هوش معنوی کلید متمایز ساختن افراد و گروه ها با عملکرد برجسته و عالی از سایر افراد و گروه ها با عملکرد معمولی و عادی محسوب می گردد. (گلمن،۱۹۹۵)

 

[۱]- George Curran

 

[۲]- Smith

 

[۳]-Niklas

 

[۴]- Dormann

 

[۵]-Furnham

 

[۶]. Emmons

 

[۷]. Intention

 

[۸]. Morality

 

[۹]-ciarrochi,j.V

 

[۱۰]- Chan,A.Y

 

[۱۱]- Caputi

 

[۱۲]Dulewicz,V

 

[۱۳]-Higgs,M.j.

 

[۱۴]- emotional quotient

 

[۱۵]-Hatch,T

 

[۱۶]- Martinez

 

[۱۷]- McGarvey

 

[۱۸]Bar- on

 

[۱۹]Petrimaulx

 

[۲۰]cherniss

 

[۲۱]poontengfatt

 

[۲۲]hein

 

[۲۳]. Edwards

 

[۲۴]. Sisk

 

[۲۵]. Wolman

 

[۲۶]. Spirit

 

[۲۷]. Creative life force of evolution

 

[۲۸]. Transpersonal

 

[۲۹]. Wigglesworth, C.

 

[۳۰]. McMullen

 

[۳۱]. Santos, E. S.

 

دغدغه تنزل روابط اجتماعی، از جمله موضوعاتی است که به کرات در جامعه‌شناسی کلاسیک و معاصر به چشم می‌خورد. به نظر زیمل نتیجه چنین شرایطی، ناپایداری روابط و کاهش اعتماد اجتماعی است. این ایده تنزل روابط اجتماعی نخستین، همچنان در کانون توجه جامعه‌شناسان قرار دارد. جامعه‌شناسان معاصر برای بررسی کمیت و کیفیت روابط اجتماعی از مفهوم سرمایه اجتماعی بهره جسته‌اند (شارع‌پور، ۱۳۸۰؛ ۱۲۰).ریشه کار صاحبنظران این نظریه را باید در تئوری‌های کلاسیک جامعه‌شناسی جستجو کرد. در واقع سرمایه اجتماعی سابقه تاریخی زیادی دارد و جامه‌ای نو برای تئوری‌های قدیمی‌تر به شمار می‌رود. جامعه‌شناسان اولیه درباره انتقال از گمینشافت به گزلشافت با تأثیر زندگی شهری در حیات انسانی نظرات فراوانی ابراز داشته‌اند. به نظر زیمل فرایندهایی نظیر تقسیم کار فزاینده، عقلانیت مفرط، سلطه روزافزون و نظایر آن سبب پیدایش افسردگی و احتیاط در روابط اجتماعی موجود در کلان شهر شده است، در حالت دلزدگی فرد قادر نیست تفاوت‌ها را دریابد. برای چنین فردی همه انسان‌ها در یک سطح و بدون تمایز ظاهر می‌شوندو در چنین شرایطی اهمیت زندگی از بین می‌رود. تمام امور و فعالیت‌ها یکنواخت می‌شود و رضایت از زندگی کاهش می‌یابد. به موازات افزایش افراد و تراکم فیزیکی، روابط چهره به چهره کارکرد خود را از دست داده و جای خود را به روابط دیگری می‌دهند. به نظر زیمل، نتیجه چنین شرایطی ناپایداری روابط و کاهش اعتماد اجتماعی است (همان؛ ۱۲۰).

 

 

همزمان با کار زیمل، دیدگاه جدیدی نسبت به روابط اجتماعی بعنوان منبعی از معنا و نظم در کار جامعه‌شناس پیشکسوت فرانسوی امیل دورکیم آشکار گردید.دورکیم این اندیشه را بابحث گذار طولانی‌مدت از همبستگی مکانیکی به ارگانیکی مطرح کرد. برای او در گذشته انسجام از نوع مکانیکی بوده به خاطر این که آن فاقد قوه تفکر و از روی عادت و مبتنی بر الزمات و ساختار ثابتی از ارباب و رعیت بوده است. در این ساختارهمه از پایگاه و موقعیت خودوهمچنین موقعیت دیگران باخبر بودند و بعلاوه همه مردم عقاید یکسانی دارند که بر پایه مذهب است امادر انسجام ارگانیکی ساختار اجتماعی، ساختاری پیچیده است و تقسیم کار پیشرفته‌ای دارند (یان کرایب، ۱۳۸۲؛ ۱۲۷).

 

همان‌طور که مشخص است در نگاه دورکیم نیز در روند گذار از جوامع مکانیکی به ارگانیکی شاهد نوع تغییر در نوع روابط افراد جامعه هستیم. بطوری که در جوامع ارگانیکی به دلیل ارتباط مستقیم و چهره به چهره فرد میزان مراودات و ارتباط افراد با یکدیگر بیشتر بوده لذا سرمایه اجتماعی نیز بیشتر بوده است. بطوری که وی در بررسی خود بین خودکشی و همبستگی اجتماعی نوعی رابطه را بیان می‌دارد و می‌گوید که خودکشی در دوره‌های تغییر اجتماعی افزایش می‌یابد که ناشی از سست شدن بافت اجتماعی و تضعیف پیوندهای اجتماعی است.

 

 

در نظر مارکس نیز آگاهی طبقاتی پرولتاریا -به طبقه برای خود- منجر به انسجام درونی شده که در نتیجه خودآگاهی از استثماری است که توسط سرمایه‌دارانی بوجود آمده است که این انسجام بعنوان یک منبع سرمایه اجتماعی در واکنش به موقعیتی نشان دادن یک طبقه از مردم ناشی می‌شود.

 

هم‌چنین الکسی دوتوکویل در تشریح دموکراسی آمریکا به نقش زندگی انجمنی و نقش آن در پیشرفت اقتصادی آمریکا اشاره دارد. از نظر وی انجمن‌های داوطلبانه یک چسب اجتماعی ایجاد کرده که به پیوستگی آمریکایی‌ها کمک کرده در حالی که در اروپا پیوندهای رسمی موقعیت و تکلیف در قالب روابط سنتی و سلسله مراتب افراد را در کنار هم نگه می‌داشت (فیلد، ۱۳۸۸؛ ۱۳)به اعتقاد وی زندگی انجمنی یکی از شالوده‌های مهم نظم اجتماعی در یک نظام به نسبت باز است و میزان بالای تعهد مدنی، از بروز استبداد جلوگیری کرده و به مردم آموخته که چطور در زندگی مدنی همکاری نمایند.

 

در یک نگاه کلی، می‌توان گفت که نویسندگان کلاسیک در پی درک این موضوع بودند که چگونه انسان‌ها ساختارهای اجتماعی پایدار و الگوهای رفتاری را در جهانی که به نظر آنها شهری شدن، صنعتی شدن، عقلانیت عملی پایه‌های سنتی نظم از جمله عادت، ایمان، اطلاعات بدون فکر را از بین برده‌اند ایجاد نمایند. با این حال بطور دقیق به حوزه‌هایی که مفهوم سرمایه اجتماعی به آنها اشاره دارد توجه نکرده یا حداقل به تفصیل آنها را بررسی ننموده‌اند. لذا اصل مفهوم سرمایه اجتماعی در مقاله شخصی به نام هانی‌فن در سال ۱۹۱۶ که در آموزش و پرورش ایالت ویرجینیای آمریکا خدمت می‌کرد بکار گرفته‌ شد. از نظر وی سرمایه اجتماعی شامل دارایی‌هایی است که در زندگی روزانه افراد وجود دارند و به ابعادی مانند: حسن نیت، رفاقت، دوستی و همدردی میان افراد و خانواده‌ها اشاره دارد (غفاری، ۱۳۸۸؛ ۸۰). پس از آن تا حدود نیم قرن این نظریه مسکوت ماند تا آنکه جین جاکوب در اواخر در سال ۱۹۶۱ در اثر خود بنام «مرگ و زندگی در شهرهای بزرگ آمریکا» درباره آن بحث کرد. وی سرمایه اجتماعی را شبکه‌های اجتماعی فشرده‌ای می‌داند که در محدوده‌های قدیمی شهری در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات در خصوص بهبود کیفیت زندگی در مقایسه با نیروهای حفاظتی و پلیس مسئولیت بیشتری از خود نشان می‌دهند. وی خاطرنشان می‌سازد که “شبکه‌ها، سرمایه اجتماعی غیر قابل جایگزین برای شهر هستند هر وقت که این سرمایه به هر دلیلی از بین رفت درآمد ناشی از آن نیز از بین می‌رود و این درآمد برنمی‌گردد مگر این که سرمایه جدیدی به آهستگی و به گونه‌ای غیرقابل پیش‌بینی جمع شود (به نقل از دلفروز، ۱۳۸۷؛ ۹۹). گلن‌لوری اقتصاددان و ایوان لایت جامعه‌شناس اصطلاح سرمایه اجتماعی را در دهه ۱۹۷۰ برای توصیف مشکل توسعه اقتصاد درون‌شهری بکار بردند.

 

اولین توضیح و تفسیر یکپارچه از این اصطلاح توسط بوردیو و در سال ۱۹۷۲ انجام شد. وی در تعریف خود از سرمایه اجتماعی تأکیدش بیشتر بر روی شبکه‌های اجتماعی است که دسترسی به منابع گروهی را فراهم می‌کنند. در دهه ۱۹۸۰ جیمز کلمن فصل مهمی از کتاب خود با نام «بنیادهای نظریه اجتماعی» را به بحث سرمایه اجتماعی اختصاص داد و در سراسر این کتاب نیز به توضیح عناصر و اجزای آن پرداخت. در دهه ۱۹۹۰ مفهوم سرمایه اجتماعی توسط بانک جهانی و کتاب «بولینگ تنهایی» رابرت پوتنام معروف شد (پیراهری، ۱۳۸۸؛ ۱۱۱-۱۱۰). طی سال‌های ۱۹۹۰ به این سو مفهوم و نظریه‌های سرمایه اجتماعی با استقبال قابل توجه اندیشمندان و محققان رشته‌های مختلف علوم اجتماعی مواجه شده است. بطوری که تعداد مقالات علمی مربوط به سرمایه اجتماعی قبل از سال ۱۹۸۱ در مجموع ۲۰ مقاله، از سال ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۵ به ۱۰۹ مقاله و از ۱۹۹۶ تا مارس ۱۹۹۹ به تعداد ۱۰۰۳ مقاله رسیده است (جان فیلد، ۱۳۸۸؛ ۱۱) و هم‌اکنون سرمایه اجتماعی بدلیل ماهیت و محتوایی که دارد تقریباً با تمامی موضوعات و مسائل مطرح در حوزه انسانی و اجتماعی ارتباط پیدا می‌کند و توانایی سازماندهی جمعی مشارکتی و داد و ستد داوطلبانه برای حل مشکلات گروهی یا عمومی را به حداکثر می‌رساند.

 

کاواچی و برکمن در بررسی‌های خود به این نتیجه رسیدند :«افرادی که از لحاظ اجتماعی منزوی هستند از نظر سلامت روانی در وضعیت مطلوبی بسر نمی‌برند. شبکه‌های اجتماعی کوچکتر، روابط خویشاوندی کمرنگ‌تر و دریافت حمایت اجتماعی اندک باعث ایجاد افسردگی و یأس در افراد می‌شود» .(به نقل از آرمان، ۱۳۹۰؛ ۵۸) هم‌چنین کلمن بیان می‌دارد که سرمایه اجتماعی بر بیماری یا سلامت هر جامعه تأثیرگذار است. جوامعی که میزان سرمایه اجتماعی آنها به هر دلیل کاهش یابد با گسیختگی‌ها و شکاف‌های شگرفی روبرو می‌شوند (کلمن، ۱۳۷۷؛ ۴۸۵). یکی از مطالعاتی که در سطح خانواده صورت گرفت نشان می‌دهد که سرمایه اجتماعی احتمال فقیر بودن یک خانواده را در ۳۶/۷ درصد کاهش و در مقابل احتمال ثروتمند شدن را در بین ثروتمندان فقط ۴ درصد افزایش می‌دهد (به نقل از مویدفر، ۱۳۸۷؛ ۳). بنابراین ایده اصلی سرمایه اجتماعی این است که خانواده، دوستان و همکاران و آشنایان فرد دارایی مهمی را تشکیل می‌دهند که می‌توان به هنگام بحران از آن استفاده کرد.به تعبیر پورتس در حالی که سرمایه اقتصادی در حساب بانکی افراد و سرمایه انسانی در مغز افراد قرار دارد سرمایه اجتماعی در درون ساختار روابط یافت می‌شود. برای برخورداری از سرمایه اجتماعی فرد باید با دیگران ارتباط داشته باشد در واقع همین دیگران هستند که منبع واقعی برخورداری از مزایا و امکانات‌اند. (شارع‌پور، ۱۳۸۷؛ ۲۵۱)

 

نارایان و پریتچت در بیان اهمیت سرمایه اجتماعی و  تأثیرگذاری آن بر بازده‌ها ۵ ساز و کار را بیان می‌دارند: (گراهام هابز، ۲۰۰۰؛ ۲)

 

— ارتقا توانایی جامعه در نظارت بر عملکرد دولت

 

— افزایش امکانات برای کنش مشارکتی جهت حل مشکل

 

— تسهیل انتشار نوآوری‌ها

 

— کاهش مشکل کمبود اطلاعات

 

— افزایش بیمه غیررسمی

 

برخی از دلایل و کارکردهای مثبتی که موجب مطالعه و توجه به سرمایه اجتماعی گردیده است از قرار زیرند:

 

-افزایش سلامت روانی افراد از طریق فراهم‌ آوردن حمایت‌های عاطفی و روانی، کاهش عوامل استرس‌زا، کاهش حوادث زندگی مانند از دست دادن شغل. (لهسایی‌زاده، ۱۳۸۶؛ ۱۶۲)

 

– از نظر پاتنام تقویت هنجارهای مستحکم بده و بستان (از طریق افزایش هزینه‌های بالقوه جدا شدن) تسهیل جریان اطلاعات از جمله اطلاعات مربوط به شهرت کنش‌گران و تجسم موفقیت‌های گذشته که به تحقق کنش جمعی کمک می‌کند .(جان فیلد، ۱۳۸۶؛ ۵)

 

– سرمایه اجتماعی خصوصاً در شکل جمعی آن، هنجارهای همیاری، اعتمادمی‌تواند افراد جامعه را در حل مشکل کنش جمعی یاری برساند و در آن صورت همه افراد جامعه از برکات آن برخوردار گردند.

 

– تأثیر درونی سرمایه اجتماعی بر جامعه مدنی و گسترش دموکراسی، افزایش شهروندانی با جهت‌گیری معطوف به اجتماع و قانون‌مدار می‌باشند که با دولت بهتر همکاری می‌کنند .(توسلی، ۱۳۸۴؛ ۶)

 

– تجارب بانک جهانی نشان داد که سرمایه اجتماعی تأثیر قابل توجهی را بر اقتصاد و توسعه کشورهای مختلف دارد. افزایش آن موجب پایین آمدن جدی سطح هزینه‌های اداره جامعه و نیز هزینه‌های عملیاتی سازمان می‌گردد .(موسوی، ۱۳۸۶؛ ۷۱)

 

۲-۱-۲-ماهیت سرمایه:

 

سرمایه اجتماعی اصطلاحی ترکیبی است که از دو بخش تشکیل شده است:سرمایه و اجتماعی.مراد از واژه “اجتماعی ”  در برگیرنده رفتاری است که هشیار یا ناهشیار بسوی سایر مردم جهت گیری می شود که از نظر دستور زبان صفت است. اسم این صفت در زبان انگلیسی کلمه جامعه (society)است که از کلمه لاتین(socius)بمعنای دوست داشتن مشتق شده است .چنین ریشه یابی نشان می دهد که اساسا کلمه اجتماعی social))از پدیده دوستی ناشی شده است و حاکی از دلبستگی شخصی،همکاری،یکپارچگی،احترام متقابل و احساس شفقت مشترک است (سازمان ملی جوانان ،۱۵۱:۱۳۸۷).واژه سرمایه نیزاز ریشه Kap به معنای سر گرفته شده است معنای اساسی، اصلی و بزرگ از حروف از آن بر می آید و در این جا هر کالا، پول یا ثروتی را شامل می‌شود که قابلیت نگهداری و افزایش داشته باشد. سرمایه یکی از چهار عامل شناخته شده در کنار زمین، کار، سازمان و مدیریت است. .( ساروخانی، ۱۳۷۰: ۳۹)

 

اصطلاح سرمایه یکی از مهم‌ترین مفاهیم اقتصادی است که در این حوزه برای توصیف منابع و دارایی‌هایی که می‌توانند شکل پول و غیر پول و هم‌چنین ملموس و غیر ملموس داشته باشند بکار می‌روند که به فرد امکان می‌دهد که سود خاصی از طریق مشارکت در رقابت بر سرآن کسب کند. درک بوردیو از سرمایه رفیع‌تر از معنای پولی سرمایه در اقتصاد است. سرمایه یک منبع عام است که می‌تواند شکل پولی و غیر پولی و هم شکل ملموس وغیر ملموس بخود بگیرد. به نظر او سرمایه هر منبعی است که در عرصه‌های خاصی اثر بگذارد(ملاحسنی:۳۵،۱۳۸۱). به طور کلی با بررسی ادبیات سرمایه، ۵ نوع کلی از سرمایه را می‌توان از هم تمیز داد:

 

۱- سرمایه اقتصادی: به درآمد پولی و هم چنین سایر دارایی‌های مالی اطلاق می‌شود. مثل پول و ثروت که می‌تواند جهت تولید کالا و خدمات مورد استفاده قرار بگیرد.

 

بوردیو اعتقاد دارد که سرمایه اقتصادی ریشه انواع سرمایه است.( جان فیلد، ۱۳۸۵: ۳۲)شکل اقتصادی سرمایه بلافاصله قابل تبدیل به پول است مانند دارایی‌های منقول و ثابت یک سازمان.

 

۲- سرمایه انسانی: شکل دیگر سرمایه است که با تعلیم دادن افراد برای دادن مهارتها و توانایی‌هایی به آنها پدید می‌آید و افراد را توانا می‌سازد به شیوه‌های جدید رفتار کنند (کلمن،‌۱۳۷۷؛‌۴۶۴). در دهه ۱۹۶۰ که ایده سرمایه به افراد و قابلیت‌هایشان هم اطلاق شد مفهوم زیربنایی سرمایه انسانی توسط تئودور شولتز (۱۹۶۱) و سپس بکر (۱۹۶۴) مطرح گردید(جان فیلد، ۱۳۸۵؛ ۲۷).سرمایه انسانی ویژگی‌های کیفی انسان اعم از آموزش تخصص، مهارت و داشتن خلاقیت را شامل می‌شود.

 

۳-سرمایه فیزیکی: شامل مجموعه ابزارها، ماشین‌آلات و سایر تجهیزات فیزیکی می‌شود که مصنوع دست بشر است( غفاری:۱۰،۱۳۸۵).

 

۴-سرمایه فرهنگی: به شکل‌های مختلفی وجود دارد. شامل تمایلات و عادات دیرینی که در فرایند جامعه‌پذیری، انباشت اشیای فرهنگی با ارزش مثل نقاشی، صلاحیت‌های تحصیلی و آموزشی رسمی حاصل آمده است. ترنر در تعریفی سرمایه فرهنگی را مجموعه‌ای از نهادها، عادتها، منشها، شیوه‌های زبانی، مدارک آموزشی، ذوق و سلیقه ها و شیوه‌های زندگی که بطور غیر رسمی بین افراد شایع است تعریف می‌کند (خادمیان، ۱۳۹۰؛۲۱).

 

۵–سرمایه اجتماعی: سرمایه اجتماعی شامل منابع مفید قابل دسترسی برای کنشگران است که از طریق روابط اجتماعی او حاصل می‌شودو به یک فرد یا گروه اجازه می‌دهد تا شبکه پایداری از روابط کم و بیش نهادینه شده آشنایی و شناخت متقابل را در اختیار داشته باشند (جان فیلد، ۱۳۸۵؛ ۳)با توجه بدانکه واژه سرمایه اجتماعی در این پژوهش یکی از متغیرهای اصلی بشمار می‌رود لذابایسته است  تعاریفی چنداز سوی صاحبنظران مختلف ارائه گردد.

 

تعاریف مختلفی در باب سرمایه اجتماعی طرح و در بیان فضای مفهومی این اصطلاح از واژگان و تعابیر مختلفی چون انرژی اجتماعی (social energy)، روحیه اجتماعی (Community Sprit)، پیوستگی اجتماعی (Social bands)، فضیلت مدنی (civil virtue)، شبکه‌های محلی (Community network)، امانت اجتماعی (Social Zone)، دوستی‌های گسترده (Extended friendships)، منابع اجتماعی، شبکه‌های رسمی و غیر رسمی، همسایگی خوب (Good neighbourliness) و چسب اجتماعی (glue Social) استفاده شده است.

 

پورتس[۲۳] سرمایه اجتماعی را «قابلیت افراد برای هدایت منابع کمیاب بخاطر امتیاز عضویت‌شان درشبکه‌ها یا ساختارهای اجتماعی گسترده‌تر» تعریف می‌کند.(به نقل از شجاعی، ۱۳۸۷؛ ۱۴۳)سازمان‌همکاری‌ها و توسعه اقتصادی (OECD) سرمایه اجتماعی را شبکه‌هایی که توسط هنجارها، ارزش‌ها و برداشت‌های مشترکی که همکاری را در درون گروه‌ها یا بین گروه‌ها تسهیل می‌کند به هم پیوسته‌اند تعریف می‌کند. (همان: ۱۳۸۷؛ ۴۵) درنظر نورث (۱۹۹۰)، محیط و شرایط اجتماعی و سیاسی که منجر به توسعه و بهبود هنجارها شده و ساختار اجتماعی را شکل می‌دهد تعریف شده است (خوشفر، ۱۳۸۷؛ ۱۳).

 

شاخص ترین تعریفی که در زمینه سرمایه اجتماعی انجام گرفته است مربوط به پاتنام است.  از نظرپاتنام سرمایه اجتماعی ویژگی‌هایی از سازمان اجتماعی چون اعتماد[۲۴]، هنجارها[۲۵] و شبکه‌ها[۲۶] است که می‌توانند کارایی جامعه را از طریق تسهیل کنش‌های تعاونی بهبود دهند (‌جان‌فیلد، ۱۳۸۸؛ ۱۱).  همچنین بوردیوسرمایه اجتماعی رامجموعه منابع مادی یا معنوی که به یک فرد یا گروه اجازه می‌دهد تا شبکه پایداری از روابط کم و بیش نهادینه شده آشنایی متقابل را در اختیار داشته باشد تعریف میکند (همان؛ ۳۱).

 

از نظر کلمن سرمایه اجتماعی هر آن‌چیزی است ناشی از شبکه روابط ، اعتماد، حسن عمل متقابل و هنجارهای اجتماعی که موجب تسهیل فعالیت فردی یا اجتماعی شود. و دارای دو عنصر مشترک است همه آنها بخشی از ساختارهای اجتماعی را شامل می‌شوند و بخشی از فعالیت عاملان را تسهیل می‌کنند (کلمن، ۱۳۷۷، ۴۶۲).

 

لین سرمایه اجتماعی را سرمایه‌گذاری واستفاده ا ز منابع نهفته در دل روابط اجتماعی برای نیل به منافع مورد انتظار می  داند. (شارع‌پور، ۱۳۸۹؛ ۵)بیکر سرمایه اجتماعی را منابعی می‌داند که از طریق شبکه‌های فردی و یا سازمانی قابل حصول هستند( غفاری،۱۳۸۶؛۱۹۱)

 

ترنر سرمایه اجتماعی را نیروهایی که توان توسعه اقتصادی را در جامعه از طریق روابط اجتماعی افزایش می‌دهد تعریف می‌کند (همان).کاکس سرمایه اجتماعی را بعنوان “نوعی اتصال اجتماعی تارو پود بافتار اجتماعی در نظر می گیرد که در برگیرنده تعاملات بیشماری است که زندگی شخصی و عمومی را شکل می بخشد دراین تعریف سرمایه اجتماعی به مثابه علقه ها،تعلقات و گره هایی است که بافتار اجتماعی را استحکام می بخشد(شریفیان ثانی،۸۵:۱۳۸۴).از دیدنوکه سرمایه اجتماعی فرایندی است که کنشگران اجتماعی طی آن فرایند شبکهدارتباطات درون و بین سازمانها رابرای دسترسی به منابع سایر کنشگران اجتماعی خلق و بسیج می کنند.(پیران و همکاران۱۳۸۵؛۲۴)

 

در نظر بانک جهانی سرمایه اجتماعی به نهادها، روابط و هنجارهایی اشاره دارد که کمیت وکیفیت تعاملات اجتماعی یک جامعه را شکل می‌دهند. سرمایه اجتماعی صرفاً شامل مجموعه‌ای از نهادهای یک جامعه نمی‌شود بلکه چسبی است که این نهادها را به یکدیگر پیوند می‌دهد (غفاری ۱۳۸۵؛‌۲۰۰).استون (۲۰۰۲) سرمایه اجتماعی را مجموعه‌ای از روابط اجتماعی در نظر می‌گیرد که از طریق ارتباط‌ها و پیوندها با دیگران ایجاد می‌گردد و با هنجارهای بده و بستان و اعتماد محقق می‌گردد .(علیوردی‌نیا، ۱۳۸۷؛۷)

 

فوکویاما در کتاب “پایان نظم”(۱۹۹۹) سرمایه اجتماعی را مجموعه معینی از هنجارها یا ارزش‌های غیر رسمی تعریف می‌کند که اعضای گروهی که همکاری و تعاون میان‌شان مجاز است در آن سهیم هستند.

 

کلاس اوفه با رویکردی نئو مارکسیستی و انتقادی به تعریف سرمایه اجتماعی می پردازدو سرمایه اجتماعی را به منبعی با مالکیت جمعی متعلق به محله ،مناطق،بخش هاوبالاخره جوامع معرفی وآن رامتغیر (کوچک و بزرگ یا زیاد و کم) اجتماع محله(Community)می داند. (سازمان ملی جوانان،۱۵۳:۱۳۸۷)

 

هر کدام از تعاریف بیان شده از سرمایه اجتماعی تنها به بخشی از مفهوم سرمایه اجتماعی اشاره دارند و از آن جایی که سرمایه اجتماعی مفهومی غیر قابل لمس می‌باشد برداشت صاحبنظران از این مفهوم نسبی بوده و یکی از دلایلی که موجب تعدد تعاریف در باب سرمایه اجتماعی شده تعریف این مفهوم به شکل موردی و با توجه به شکل فرارو و یا موضوع مورد بررسی است. این مساله را می‌توان در پروژه‌ها و طرح‌های انجام شده  نهادهایی چون بانک جهانی و مطالعات موردی دانشگاهی و یا دولتی مشاهده کرد.بعنوان مثال پرویز پیران و همکارانش( ۱۳۸۵) در خصوص تعریف ارائه شده از سوی بانک جهانی چنین می‌گویند:«باید به هوش بود که تعریف سازمان‌های جهانی آن‌هم بویژه با مشخصاتی که بانک جهانی دارد با محدودیت‌های خاص روبرو است. زیرا سازمان‌های جهانی از منظری عمل‌گرایانه به مفاهیم پرداخته‌اند و به ناگزیر برخی جنبه‌هایی را آن هم به عمد، عمده کرده و برخی وجوه دیگر را کمتر مورد عنایت قرار داده‌اند… اما از آنجایی که سازمان‌های جهانی در متن‌های متعدد و متفاوتی که از قضا بیشتر جهان‌ سومی‌اند کار می‌کنند مجبورند تعاریف خود را در سطح مفهومی عام‌تری ارائه دهند تا میزان شمول آنها افزایش یابد». نان‌کی ول[۲۹] خاطر نشان می‌سازد که «… مفهوم سرمایه اجتماعی در حال پدید آمدنی دایمی است که هنوز به فرجام خود نرسیده است.» به همین دلیل تعاریف متعدد از سرمایه اجتماعی را شاهد هستیم (همان: ۷) .همچنین دورلاف[۳۰] بیان می‌دارد که ادبیات سرمایه اجتماعی مملو از تعاریف مبهم سنجش ضعیف داده‌ها، فقدان شرایط مقایسه‌پذیری و اطلاعات لازم برای پذیرش صحت ادعای مطرح شده است .(به نقل ازادیبی،۳:۱۳۸۷)به نظر سراگلدین و گروتارت طرح دو گزاره زیر به فهم سرمایه اجتماعی کمک می‌کند:

 

۱- تمایز‌های مطرح شده در خصوص تعاریف سرمایه اجتماعی بیشتر مصنوعی و غیر ضروری هستند. آنها اهمیت و ارزش این واقعیت که انواع مختلف سرمایه اجتماعی می‌توانند در کنار یکدیگر قرار گیرند و مقوم همدیگر باشند را از بین می‌برند. در نتیجه توجه به تعامل بین انواع مختلف سرمایه اجتماعی ضرورت دارد.

 

۲- برای یک کشور معین، در یک زمان مشخص، میزان و ترکیب متناسبی از سرمایه اجتماعی وجود دارد، ترکیب سرمایه اجتماعی احتمالاً در طی زمان تغییر می‌کند لکن کل آن به دلیل انباشت افزایش می‌یابد( به نقل از غفاری، ۱۳۸،۹۰).

 

تعاریفی که از نظر گذشت تنها بخشی از تعاریف عنوان شده در ادبیات سرمایه اجتماعی است. اما آنچه که از تعاریف متعدد از سرمایه اجتماعی بر می‌آید این است که این مفهوم دربردارنده مفاهیمی هم چون اعتماد، همکاری و روابط متقابل بین اعضای یک گروه است به نحوی که سرمایه اجتماعی سبب می‌شود که گروه به سمت ارزش‌ها و هنجارهای تحسین و تثبیت شده در جامعه گام بر می‌دارد. نقطه مشترک در تمامی تعاریف مذکور که می‌توان به روشنی مشاهده کرد دو مساله است:

 

۱- تمامی تعاریف در این نکته توافق دارند که اجزایی هم چون هنجارها، اعتماد و بده بستان که در روابط اجتماعی عمل می‌کند جزیی از این مفهوم هستند.

 

۲- در همه تعاریف ارائه شده می توان این نکته را استنباط کرد که ویژگیهایی در ساختار اجتماعی وجود دارد که کنشهای متقابل موجود میان افرادرا سامان می بخشد و آنهارا به سمت و سویی هدایت می کند که منافع جمعی بشکل سهل الوصول تری تامین  گردد و سبب تسهیل و گسترش همکاری شود. بنابراین مردم با ایجاد سرمایه اجتماعی با یکدیگر دست به کارهایی می‌زنند که به تنهایی قادر به انجام آن نیستند یا برای انجام آن مشکلات فراوانی خواهند داشت افراداز طریق مجموعه‌ای از شبکه‌ها با هم در ارتباطند و با دیگر اعضای شبکه ارزش‌های مشترکی دارند بطوری که این شبکه‌ها منبعی ایجاد می‌کنند و به نظر می‌آید که آنها نوعی سرمایه ایجاد کرده‌اند این بدان معناست که هر چه قدر افراد بیشتری بشناسیم دارای سرمایه اجتماعی بیشتری هستیم.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول: چکیده تعاریف موجود در باب سرمایه اجتماعی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نام نظریه پرداز	خلاصه تعریف
بوردیو	حاصل جمع، منابع بالقوه و بالفعلی که تحت نتیجه مالکیت شبکه بادوامی از روابط نهادی شده بین افراد ایجاد می‌گردد.
کلمن	سرمایه اجتماعی را با کارکردش تعریف می کند و هر آن چیزی است که ناشی از شبکه روابط، اعتماد، حسن عمل متقابل و هنجارهای اجتماعی که موجب تسهیل فعالیت فردی یا اجتماعی شود.
فوکویاما	شکل ملموس از یک هنجار غیررسمی است که باعث ترویج همکاری بین دو یا چند نفر می شود. هنجارهای اجتماعی و اعتماد دو پایه اصلی سرمایه اجتماعی هستند.
پاتنام	ویژگی هایی از سازمان اجتماعی چون اعتماد، هنجارها و شبکه هاست که می تواند کارایی جامعه را از طریق تسهیل کنش های تعارضی بهبود بخشد.
لین	سرمایه گذاری و استفاده از منابع نهفته در دل روابط اجتماعی برای نیل به منافع مورد انتظار.
بیکر	منابعی که از طریق شبکه های فردی و یا سازمانی قابل حصول باشند.
ترنر	نیروهایی که توان توسعه اقتصادی را در جامعه از طریق روابط اجتماعی افزایش دهند.
کاکس	تعلقات و گره هایی که رفتار اجتماعی را استحکام می بخشد.
استون	مجموعه ای از روابط که از طریق ارتباط با دیگران ایجاد می گردد
تورتس	قابلیت افراد برای هدایت منابع کمیاب بخاطر عضویت در شبکه های اجتماعی گسترده‌تر
OECD	شبکه هایی که توسط هنجارها، ارزشهای مشترک به هم پیوسته‌اند.
نورث	محیط و شرایطی که منجر به بهبود هنجارها شده و ساختار اجتماعی را شکل دهد.

 

 

 

 

 

[۱]- Gemeinschaft

 

[۲]- Gessellschaft

 

[۳]- George simmel

 

[۴]- Emile Durkheim

 

[۵]- Mechanical Solidarity

 

[۶]- Organical solidarity

 

[۷]- Karl Marx

 

[۸]- Alexis de tocqueville

 

[۹]- Hanifan

 

[۱۰]- Jine jacob

 

[۱۱]- Glen Loary

 

[۱۲]- Iven Light

 

[۱۳]- Bowling alone

 

[۱۴]- Kawachi & Berkman

 

[۱۵]- Portes

 

[۱۶]- Narayan & Pritchett

 

[۱۷] -Economic Capital

 

[۱۸] -human  Capital

 

[۱۹] -Schultz

 

[۲۰] -Becker

 

[۲۱] -Cultural  Capital

 

[۲۲] -Social Capital

 

[۲۳] – Portes

 

[۲۴] – Trust

 

[۲۵] – values

 

[۲۶] – Networks

 

۱-Knoke

 

[۲۸]-Stone

 

[۲۹]-Nankivell

 

[۳۰]- Durlauf

 

[۳۱]- Serageldin

 

[۳۲]- Grootaert